П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет22/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Жасалым белгілері: 
емеурін, тіл ортасы, 
құранды (дифтонг) дауысты дыбыс.
Айтылымы:
1. Тілдің орта тұсы қатты таңдайға қарай 
ж оғары котеріліп (дөңес тартып), ауыз қуысын 
екіге бөледі. Көмей қуысы ауыз қуысынан үлкен 
болады . Тіл ж аты сы н а қарай ауыз қуы сты 
дауысты дыбыс болып табылады.
2. Ерін емеурін тарты лы п, ауа екпіндей 
ш ы ға д ы . Е р ін н ің қ а л п ы н а қ а р а й ем еурін
ш ығысты дауысты дыбыс болып табылады.
Айтылым белгілері: 
ауыз қуысты, емеурін 
шығысты дауысты дыбыс.
Естілімі:
1. Е ды бы сы ж ің іш к е үндесім әуезбен 
ды бысталады. Үндесім ды бы сталуы на қарай 
жіңішке әуезді дауысты дыбыс болып табылады.
2. Е д ы б ы с ы і - е з у ж а с а л ы м ә у е зб е н
дыбысталады. Ж асалы м д ы б ы стал у ы н а қарай
І-езу әуезді дауысты дыбыс болып табылады.
Естілім белгілері: 
ж ің іш к е, і-е зу әуезді 
дауысты дыбыс.
Соны мен, қазақ тілі дауысты дыбыстары- 
ның жинақ жіктелім кестесін (1-кесте) әрі қарай 
таратыгі әкетуге болады. Дауыстылар әр жаса- 
лым белгілеріне орай тогітап талданады.


2 0
ФОНЕТИКА
1. Құрамына қарай:
а) ж алаң дауысты ды бы стар б астан -ая қ
біры ңғай дыбысталады - А, Ә, Ы, I, ¥ , Ү;
ә) Құранды дауысты дыбыстар бір дыбыс- 
тан басталып, екінш і ды бы спен аяқталады - О, 
Ө, Е.
2. Ж ақ қаты сы на қарай:
а) аш ы қ дауысты ды бы стар ж ақты ң кең 
аш ылып, тілдің төмен қалпы арқы лы жасалады
- А, Ә;
ә) қы саң дауысты ды бы стар ж ақты ң тар 
аш ылып, тілдің ж оғары қалпы арқы лы жасала- 
ды - Ы, I, Ұ, Ү.
б) құранды дауысты дыбыстарды екінші ба- 
сым сы ңары ны ң жасалым белгілеріне лайы қ, 
ш артты түрде, қы саңдар қатары н а жатқы зуға 
болады. Ш артты болу себебі құранды дауысты- 
ның бірінші бағы ны ш ты сы ңары ны ң жасалуы- 
на да ж ақтың өзінш е қатысы бар.
3. Еріннің қаты сы на қарай:
а) еріндік дауысты дыбыстар еріннің дөңге- 
ленуі арқылы жасалады - Ұ, Ү, О, Ө (ерін до- 
ғал дөңгеленіп жасалса, доғал ерін - Ұ, Ү, сүйір 
дөңгеленіп ж асалса, сүйір ерін дауыстылар -О
Ө болып іштей екіге бөлінеді);
ә) езу дауысты дыбыстар еріннің бейтарап 
қалпы арқылы жасалады - А, Ә, Ы, I, Е (езумен 
жасалса, езу - А, Ә, Ы, I, емеурінмен жасалса, 
емеурін дауысты - Е болып іштей екіге бөлінеді).
4. Жасалу орнына қарай:
а) тіл ортасы дауысты дыбыстар тілдің орта 
тұсы арқылы жасалады - Ә, I, Ү;
ә) тіл арты дауысты дыбыстар тілдің артқы 
тұсы арқылы жасалады - А, Ы, Ұ;
б) құранды дауысты дыбыстар екінш і ба- 
сым сыңарының жасалым белгісіне лайық, шарт- 
ты түрде, тіл ортасы - Е, Ө, тіл арты - О болып 
жіктеледі. Мұның да шартты болу себебі: құранды 
дауыстының бірінші бағыныш ты сыңарының өз 
жасалу орны бар.
Ж аса-
Тіл алды
Тіл ортасы
Тіл арты
Құрамы
лымы
Езу Ерін
Езу 
Ерін
Езу Ерін
Ж алаң
Қысаң

Ү
Ы 
Ұ
А ш ы қ
Ә
А
Қүранды
Е 
Ө
0


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет