2 0
ФОНЕТИКА
1. Құрамына қарай:
а) ж алаң дауысты ды бы стар б астан -ая қ
біры ңғай дыбысталады - А, Ә, Ы, I, ¥ , Ү;
ә) Құранды дауысты дыбыстар бір дыбыс-
тан басталып, екінш і ды бы спен аяқталады - О,
Ө, Е.
2. Ж ақ қаты сы на қарай:
а) аш ы қ дауысты
ды бы стар ж ақты ң кең
аш ылып, тілдің төмен қалпы арқы лы жасалады
- А, Ә;
ә) қы саң дауысты ды бы стар ж ақты ң тар
аш ылып, тілдің ж оғары қалпы арқы лы жасала-
ды - Ы, I, Ұ, Ү.
б) құранды дауысты дыбыстарды екінші ба-
сым сы ңары ны ң жасалым белгілеріне лайы қ,
ш артты түрде, қы саңдар
қатары н а жатқы зуға
болады. Ш артты болу себебі құранды дауысты-
ның бірінші бағы ны ш ты сы ңары ны ң жасалуы-
на да ж ақтың өзінш е қатысы бар.
3. Еріннің қаты сы на қарай:
а) еріндік дауысты дыбыстар еріннің дөңге-
ленуі арқылы жасалады - Ұ, Ү, О, Ө (ерін до-
ғал дөңгеленіп жасалса, доғал ерін - Ұ, Ү, сүйір
дөңгеленіп ж асалса, сүйір
ерін дауыстылар -О,
Ө болып іштей екіге бөлінеді);
ә) езу дауысты дыбыстар еріннің бейтарап
қалпы арқылы жасалады - А, Ә, Ы, I, Е (езумен
жасалса, езу - А, Ә, Ы, I, емеурінмен жасалса,
емеурін дауысты - Е болып іштей екіге бөлінеді).
4. Жасалу орнына қарай:
а) тіл ортасы дауысты дыбыстар тілдің орта
тұсы арқылы жасалады - Ә, I, Ү;
ә) тіл арты дауысты дыбыстар тілдің артқы
тұсы арқылы жасалады - А, Ы, Ұ;
б) құранды дауысты дыбыстар екінш і ба-
сым сыңарының жасалым белгісіне лайық, шарт-
ты түрде, тіл ортасы - Е, Ө, тіл арты - О
болып
жіктеледі. Мұның да шартты болу себебі: құранды
дауыстының бірінші бағыныш ты сыңарының өз
жасалу орны бар.
Ж аса-
Тіл алды
Тіл
ортасы
Тіл арты
Құрамы
лымы
Езу Ерін
Езу
Ерін
Езу Ерін
Ж алаң
Қысаң
I
Ү
Ы
Ұ
А ш ы қ
Ә
А
Қүранды
Е
Ө
0
Достарыңызбен бөлісу: