- А-Ұ дауыстыларының бір ортақ (+) (екеуі
де тіл арты), екі айырым (біріншісі
ашық және
езулік, екіншісі қысаң және еріндік) белгілері бар;
- А -Ү д ау ы сты л ар ы н ы ң о р тақ (+ ) белгісі
ж о қ , о н ы ң е с е с ін е үш ай ы р ы м (-) б ел гісі
( біріншісі - аш ы қ, езулік, тіл арты,
екіншісі -
қысаң, еріндік, тіл ортасы) бар.
Осы ж олм ен барлы қ дауыстыларды бір-
бірімен салыстырып ш ығуға болады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар құрамы-
на қарай жалаң ж әне құранды болып екі топқа
бөлінеді. Ж алаң дауыстылар қоспасыз бірыңғай
таза дыбысталады. Ат құранды дауыстылардың
сапасы күрделі болады.
Қазақ тілінің құранды
дауыстылары екі сыңардан тұрады. Оның алғашқы
сыңары үнді дауыссы з болып басталып, соңы
толық дауысты дыбысқа айналады. Құранды да-
уыстылардың сыңарларының жасалым, айтылым
және естілім деңгейі де аны қ аңғарылады.
Қ азақ тілінде тіл алды дауысты дыбыстар
жоқ.
Кірме әріптер.
Қазақ тіліне енген (4-кесте)
кірме әріптер жеке дауысты дыбыстардың таң-
басы емес. Олар арқылы
қазақ тіліндегі қы саң
дауыстылар мен үнді
Й,
У
(\
ү
)
дауыссыздары-
н ы ңтіркесі белгіленеді. Мысалы: ми - мый, си-
рақ - сы йрақ, сирек - сійрек, бу - бұу,
суық -
сұуық, сурет - сүурет т.б.
ЫЙ
ҰУ
ЙА
Й Ұ У
И <
У <
Я <
Ю <
ІЙ
ҮУ
ЙӘ
ЙҮУ
4 - к е с т е . К ір м е әр іп тер дің ды бы с қ үр ам ы
1.3.2. Дауыссыз дыбыстар
Қазақ тілінің төл дауыссыз дыбыстары ның
жүйесі 17 дыбыстан құралады. Олар: Б, Д, Ғ-Г,
Ж, 3, Й, Қ -К , Л, М, Н, Ң, П, Р, С, Т, У(\ү), Ш.
Дэстүр бойы нш а Қ -К , Ғ-Г дыбыстары ның ж а-
салым айырмаш ылықтарын ескеріп, жеке-жеке
дауыссыздар деп есептеп келеді. Бұл жерде олар-
дың бір дауыссыздың үндесім варианты екендігі
ескеріліп,
керісінше, бір дауыссыз деп қарасты-
рылып отыр (ол туралы “ үндесім тарауда” кең
айтылады).
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың жа-
салым қорындағы орындары барлық нүктелерді
қамтиды.
1. Жасалу орны на қарай:
а)
ерін-ерінді дауыссызлар (тоғысыңқы және
жуысыңқы) - 1-нүктеде жасалады;
ә) тіл ұшы дауыссыздар (тоғы сы ңқы және
жуысыңқы) - 2 - нүктеде жасалады; .
б) тіл ортасы дауыссыздар (тоғысыңқы жэне
жуы сы ңқы) - 3 - нүктеде жасалады;
в) тілш ік дауыссыздар (тоғы сы ңқы және
жуысыңқы) - 4 - нүктеде жасалады.
2. Дауыс қатысына қарай:
а) қатаң дауыссыздар 5-4 нүкте арқылы жа-
салады, яғн и дауыс желбезегі тербелмейді (түзу
сызық);
ә) ұяң дауыссыздар 5-3 нүкте арқылы жаса-
лады, яғн и дауыс желбезегі жартылай тербеледі
(төменгі ирексы зы қ);
б) үнді дауыссыздар 5-2 нүкте арқылы жа-
салады, яғни дауыс желбезегі мол тербеледі (ор-
таншы ирек сызық).
Соны мен дауыссыз дыбыстардың жасалы-
мы - үш айырым белгісі (жасалу орны,
дауыс
қатысы, жасалу тэсілі), айтылымы - екі айырым
белгісі (ауыз бен көмей қуы сы ны ң өзара қаты-
насы, тоғысым-жуысым күші), естілімі - екі ай-
ырым белгісі (тоғы сы м-ж уы сы м қарқы н ы , үн
қатысы) арқылы сипатталады.
Д ауы ссы з ды бы старды ң
басты ж іктелім
белгісі дауыс қатысы болып табылады. Дауыс-
сыздар дауыс қатысына қарай “ қатаң, ұяң, үнді”
болып бөлінеді. Аталған атаулар жасалым белгі-
лердің қатарына жатпайды, олар дыбыстың есті-
ліміне тікелей қатысты. Алайда, дәстүрлі ф оне-
тикада олар жасалым белгілер ретінде қалыпта-
сып қалғандықтан, дэстүрді бұзбай, сол күйінде
қалдыруға тура келді.
Ш ындығында дауыс жел-
безегінің тербелісіне қатысты жасалым белгілер
ретінде “бейтербеліңкі немесе тербеліссіз (қатаң),
жартылай тербеліңкі немесе тербеліңкі (ұяң), мол
тербеліңкі немесе тербелімді (үнді)” деген атау-
ларды алған жөн.
С он ы м ен , дауы ссы з ды бы стар алды мен
қатаң, ұяң, үнді болып үш топқа бөлінеді. Әрі
қарай эрбір топтағы дыбыстар іштей жасалу орны
мен жасалу тәсіліне жіктеледі (дауыссыз дыбыс-
тардың жасалым моделі “ үндесім тарауында”
беріледі).
Достарыңызбен бөлісу: