СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ 157 9.6.2.7. Ауысым (метатеза) А уы сы м (м е та теза ) сө й л еу б а р ы с ы н д а
дыбыстарды озара орын ауыстырып айту арқылы
пайда болатын м орф онологи ялы қ құбылыс.
Ауысым, негізінен сөзді аз қүш жұмсап, ың[-айлы
д ы б ы с та у ға әр екеттен у нәти ж есін де пайда
болады.
Қ азақ тілінде ауы сы м ны ң екі түрі бар.
Біріншісі - көрші дыбыстың өзара орын ауысып
қолданылуы, екіншісі - алыс тұрған дыбыстардың
орын ауысуы.
1. Көрші дыбыстардың орын ауысуында П Қ
> Қ П , П К > КП түріндегі дыбысталатын создер
өте жиі кездеседі. Мысалы:
П Қ > Қ П ауысымы
П К Ж П ауысымы
қ а п қ а қ -қ а қ п а қ
әпке-әкпе
капқан-қақпан
тепкіш ек-текпішек
сап қан -сақп ан
әпкіш -әкпіш
ш апқы ла-ш ақпы ла
әпкел-экпел
Түркітану ғылымында П Қ > Қ П , П К Ж П
ауысымы тіл алды дыбыстарынан бұрын тіл арты
дыбыстарын айту жеңілдігіне байланысты пайда
болған дейтін пікір бар. Олай болса,
апт ал- ат п ал, м ы зғы -м ы ғзы , м езге -м е гзе с и я қ т ы
ауысымдардың да жайын осы себепке ж атқызу
керек.
Қазақ тілінде
бж>жб орын ауысуында айту
ж ең ілдігінен б асқа тағы бір себеп бар. Ол
күбжеңде-күжбіңде дегенде [6] дыбысы буынды
аяқтап [п] түрінде айтылуы керек еді.
Келесі буы нны ң ұяң [ж]
-дан басталуы бұл
екі ұяң дыбыстың тіркесу қиындығын туғызады.
Сонды қтан
бж>жб өзгерісінің тағы бір себебі
дыбыс тіркесімінің қолайсыздығы болуы эбден
мүмкін.
Көрші дыбыстардың орын ауысуы дауысты
дыбыс пен дауыссыз дыбыстар арасы нда да
ж ү р ед і. М ы с а л ы ,
ж а р ы к ш а к > ж а р ғы ш а к ,
бағзыда>бағызда, есіт>есті, еліт>елті, керік>кергі, сорык>сорғы, сілік>сілкі, сіңіл>сіңлі, түрік>түркі, лыпа>ылпа т.б.
Д ауы сты ж әне д ауы ссы з д ы б ы стар д ы ң
ауысымы созді есітуші мен сойлеуші арасындағы
сезім, түйсікке негізделген. Себебі қашанда хабар
салмағы соз басы на түседі. Ал сөз басы аш ы қ
буынмен айты лғаннан горі ж абы қ буынмен
ай ты л са, ты ң д ау ш ы ға н ақты л ы естіледі. Ал
е-сіт, ке-рік, со-рық сөздеріндегі алғаш қы аш ық
буындар дауысты және дауыссыз дыбыстардың
ауысымымен
ес-ті, кер-гі, сор-ғы болыгі жабық
буынға айналуы осы эрекетген туі ан болуы керек.
2.
Алыс тұрған дыбыстардың орын ауысуына
айналқоста > айналсоқта, селқос > селсоқ, жалаң аяқ > жаңалаяқ, жалаңаіи > жаңалаш, айлан > айнал, дарыйа > дайра, топырақ > торпақ, тебірен > тербе сияқты сөздер жатады.
Алыс тұрған бұл ауысымдық құбылыстарды
екі топқа бөліп қараған жон.
Селқос>селсоқ, айлан>айнал сияқты создердегі [қ] мен [л]-ның
сөз соңы на орын ауыстырып, олардың орнына
соз соңындағы [с] жэне [н] дыбыстарының келуі
олардан бұрын тұрған (бірінші) буынды аяқтап,
тұрған [л], [й] дыбыстарына байланысты сияқты.
Өйткені [л] ды бы сы нан кейін тіл арты [қ]
дыбысын, [й] ды бы сы нан кейін [л] дыбысын
айтудан гөрі тіл ұшы [с], [н] дыбыстарын айту
жеңіл екені белгілі. Демек, ауысымның бұл түрі
пқ>қп дыбыстарының орын ауысуы сияқты айту
ж еңілдігіне байланы сты пайда болған деуге
келеді.
Ал
дарыйа-дайра, топырақ-торпақ, тебірен- т ербе, добы р а-дор б а с и я қ т ы а у ы с ы м д ы қ
қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң т а б и ғ а т ы э р і тіл ар ты
дыбыстарын бұрын айту жеңілдігіне де, әрі ашық
буы нды ж а б ы қ б у ы н м ен айту үрдісін е де
байланысты. Олай дейтін себебіміз й дыбысы
р-дан,
р ды бы сы нан [6], [п] дыбыстары тіл
алды н аж ақы н . Бұл - бір. Екіншіден, ауысымға
дейінгі алғаш қы нұсқаларда-/?ь/-йд,
то-пы-рақ, те-бі-рен, до-бы-ра&опып екі, үш ашық буынмен
айтылған создеррй>йр,