сс-ст
алмасуымен
ыссы-ысты
(ысты қ),
шш-шт
алмасуы
аіишы-ашты
си яқты бірлі-
жарым сөздерде байқалады.
Ал шеттен кірген сөздерде бұл құбылыс әрі
ай қы н , әрі жиілеу. М ысалы,
алла-алда, м о лла -
молда, сәлле-сэлде
дегенде
лл-лд
алмасуы бар.
С ө н д а й -ақ
м м -м б
алм асуы на
М ұ ка м м ет ,
Мұкамбет, үммэт-үмбет, эмме-эмбе
сөздерін,
нн-ндалмасуы на
сүннэт-сүндет, жынны-жынды
мысалдарын атауға бөлады.
Керігу құбылысы тұлға (мөрфема) жігінде
жиірек кездеседі.
9.6.2.6. Тұлғалар жігіндегі керігу құбылысы
Тұлғалар жігіндегі керігу құбылысы үнді
ды б ы стары н ан басталаты н қөсы м ш алард ы ң
ж алғануы на байланысты пайда бөлады. О ның
басты себебі дыбыстар тіркесіміне байланысты.
Айталық дауысты дыбыстар ұяң, үнді, қатаң
дыбыстармен тіркесе береді. Мысалы, өны былай
байқауға бөлады:
^
-ұяң: бала-ға, бала-да, бала-дан
Д ауы сты —^-үнді: бала-ны ң, бала-ны , баламен
^
-қатаң: бала-қай, бала-пан,. бала-ша
Д е м е к , дауы сты д ы б ы с қ а б ітк ен сөзге
қөсымш а ф өнетикалы қ заңмен ©згеріске түсіп
жалғанбайды. Ұяң дыбысқа аяқталған сөз өзіне
ж а л ға н ат ы н қ ө сы м ш ан ы ң бірін ш і ды бы сы
дауыссыз бөлса, ол ұяңнан басталатыны белгілі.
Көз - көздің, көзге, козді, көз-бен
т.б. Ал үнді
ды бы старға аяқталған сөзге қөсымш алардың
156
МОРФОНОЛОГИЯ
жалғануы бірдей емес. Себебі үнді ды бы старға
а я қ т а л ғ а н сө зге үнді д ы б ы стан б а с т а л ғ а н
қосы м ш а ж ал ған ған д а дауысты дыбыстарш а
қосымшаны өзгертпей де, өзгертіп те қабылдауы
мүмкін.
М эселен, м , н, ң үнділеріне аяқталған сөзге
ілік с е п т іг ін ің ж ал ғау ы д ауы сты д ы б ы с қ а
а я қ т а л ға н сөзге ж а л ға н ған ы н д ай өзгеріссіз
ж а л ға н с а ,л , р, у, й үнділеріне ж ал ған ған д ан -д
алмасуы пайда болады.
М :
шам-ның, құм-ның, сым-ның
т.б.
Н:
нан-ның, ұн-ның, сын-ның
т.б.
Ң:
шаң-ның, аң-ның, көң-нің
т.б.
Л:
жол-дың, қол-дың, тал-дың
т.б.
Р:
қар-дың, ар-дың, жыр-дың
т.б.
У:
тау-дың, сау-дың, ау-дың
т.б.
И:
сай-дың, шай-дың, май-дың
т.б.
Жеті үнді ды бы сы ны ң үшеуі (м, н, ң) ілік
сеп тігін ің б ірінш і ды бы сы [н] - мен еркін
тіркессе, тортеуі (л, р, у, й) керігу жолымен н-д
атмасуы арқылы тіркесіп тұр.
Ал табыс септігінің
-ны,
-я/қосы м ш асы үнді
д ы б ы сп ен а я қ т а л ғ а н сөзге түгелдей керігу
жолымен жалғанады.
М :
шам-ды, қом-ды, сым-ды
т.б.
Н:
нан-ды, ұн-ды, сын-дьп.Ь.
Ң:
шаң-ды, қоң-ды, көң-ді
т.б.
Л:
жол-ды, қол-ды, көң-ді
т.б.
Р:
қар-ды, ар-ды, жыр-ды
т.б.
У:
тау-ды, сау-ды, ау-ды
т.б.
Й:
сай-ды, шай-ды, м ай-дьп.Ь.
Көмектес септігіне үнді дыбыспен аяқталған
сөзге түгелдей керігусіз, дауы сты д ы б ы сқа
аяқталған сәзге ж алғанғандай тіркеседі. Үнді
д ы б ы с т а р ы н а а я қ т а л ғ а н с ө з д е р г е ү н д і
ды б ы стары н ан басталаты н ілік
(-ның),
табыс
(-ны),
көмектес
(-мен)
қосымш аларының керігу
ж ол ы м ен ж ән е керігусіз ж а л ға н у ы белгілі
заңды лы қтан емес, сойлеу барысындағы үрдіс
нәтижесі екенін көрсетеді.
К өм ектес септігінің м -д а н бастал аты н
қосы м ш асы м - н ы ң б а р л ы қ үнді д ы б ы с қ а
аяқталған сөзге өзгеріссізжалғануы өсыған ұқсас
м-дан басталатын
-ма, -ме
жұрнақтары мен
ма,
м е
сұраулық ш ылауының жалғануы да бірдей
бөлыгі келуі керек еді. Бірақ мұнда бірізділік
байқалм айды нм > м б, ңм > нб, ңм > ңб керігу
амалы жүреді.
Сапыстырып көрейік.
Комектес септік
Ш ылау
Болымсы з етістік
М: шам-мен
шам ба?
көмбе
Н :н ан -м ен
нан ба?
нанба (нам ба)
Ң: шаң-мен
шаң ба?
сіңбе
Л: қөл-мен
қөл ма?
ілме
Р: жыр-мен
жыр ма?
тұрма
У: тау-мен
тау ма?
жума
Й :сай-м ен
сай ма?
қима
Қазақ тіліндегі
-лар, -лер (-дар, -дер, -тар,
-тер) көптік ж а лға у ы м ен -л а , -л е (-д а , -де,
-т а,-т е), - л ы ,- л і (-д ы , -д і, -т ы , -т і), -л ы қ ,
- л і к (-дық, -дік, -тық, -тік)
ж ұрнақтары ны ң
жалғауында да керігу амалы кездеседі.
Қ азақ тіліндегі л-дан басталатын
-лық, -лік
(-дық, -дік, -тық, -т ік), -ла, -ле (-да, -де, -та,
-те), -лы, -лі(-ды, -ді,-ты, -ті)
жұрнақтары мен
-лар(-дар, -дер, -тар, -т е р )ш т \к
жалғаулары м,
н, ң, л ү н д і д ы б ы с т а р ы н а б іт к е н с ө зг е
жалғанғанда керігу амалы іске асып, л-д алмасуы
пайда бөлады.
М , н, ң, л дыбыстары на біткен сөздерге
ж ө ғ а р ы д а а т а л ғ а н ж ұ р н а қ , ж а л ға у л а р д ы ң
ж алғану тәртібіндегі м л > м д , нл>нд, ңл>ңд,
лл>лд амалын былайша көруге бөлады:
-лық, -лік
жұрнағы жалғанғанда:
М: ш амлық > ш амдық, емлік>емдік
Н: ханлық > хандық, күнлік > күндік
Ң: кеңлік > кеңдік, теңлік > теңдік
Л: саллық > салдық, көллік > көлдік
-ла, -ле
жұрнағы жалғанғанда:
М: қөмла >қөмда, емле > емде
Н: шыңла> шыңда, жүнле > жүнде
Ң: тыңла > тыңда, теңле > теңде
Л: қөлла > қөлда, желле > желде
-лы, -лі
жұрнағы жалғанғанда:
М: құмлы > құмды, тиімлі > тиімді
Н: қанлы > қанды, жүнлі > жүнді
Ң: өңлы > өңды, көңлі > көңді
Л: төллы > төлды, көллі > көлді
-лар-лер
қосымш асы жалғанғанда:
М: шамлар > шамдар, кімлер > кімдер
Н: қанлар > қандар, күнлер > күндер
Ң: шаңлар > шаңдар, көңлер > көңдер
Л: қөллар > қөлдар, көллер > көлдер
Керігу амалына дейінгі нұсқалар ішінен
кеңлік,
теңлік, тыңла, теңле, құмлы, оңлы, аңлы, мұңлы
сияқты сөздердің жергілікті сөз ретінде сақталып
өтырғанын байқауға бөлады.
|