СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ 159
в а р и а н т т а р : д ау ы сты д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н
зырылда, қорылда етістіктеріне ж алғаны п сын
есім тудыратын
-ық, -ік жұрнақтары тіркескенде
екі түрлі айтылады. Мысалы:
зырылда+ық - зы ры лда/ы/к - зырылдақ, корылда+ық-қорылда/ ы/қ-қорылдақ. Ал осы сөздердің
зырылда +у+ық- зы р ы л д а у ы қ , қ о р ы л д а + у + ы қ -қ о р ы л д а у ы қ вар и ан ттар ы н д а / у / қы сты рм а д ы б ы сы н ы ң
арқасы нда / а / және / ы / дыбыстары сақталып
тұр. Б ұндағы / у / дауы ссы зы н ы ң қы сты рм а
дыбыс екеніне күдік тумау үшін екі мәселені
ескеру қажет. Бірі нш іден,
зырылдақ-зырылдауық, қорылдақ-қыралдауық болып екі түрлі айтылуда
м а ғ ы н а а й ы р м а ш ы л ы ғ ы н ы ң ж о қ т ы ғ ы / у /
дауыссыз дыбысының мағынасыз болшек екенін
көрсетеді.
Екіншіден, / у / қыстырма дыбысы дауыссыз
д ы бы сқа аяқтал ған сөзге
-ық, -ік ж ұ р н ағы
жалғанғанда қажет болмайды. Мысалы,сьш+ь//с-
сынық, жар+ық-жарық, тын+ық-тынық, бүз+ық -
бүзық т.б. Д ем ек, / у / дыбысы бұл жерде тек
дауысты дыбыстарды сақтау қызметін атқарып
тұ р ған м ағы н асы з қы сты рм а ды бы с болып
ш ығады. Ескерте кететін бір жәйт:
зырылдақ- зырылдауық сияқты вариант барлы қ сөзге тән
емес. Бірде ықшамдалған варианттілімізде орын
т е п с е , б ір д е қ ы с т ы р м а д ы б ы с ты в а р и а н т
о р н ы ғ ы п қ а л ғ а н сө зд ер де бар. М ы сал ы ,
ақса+ық-ақсақ, жаса+ық-жасақ, шірі+ік-іиірік сияқтылар ықшамдалу жолымен қалыптасқан.
Бұларды ң қы сты рм а дыбысты варианты
тілімізде сақталм аған, ал
ж ы ла +
у + ық - ж ылауық, сызда + у + ық - сыздауық, қақса +
у + ық - қа қсауы қ сөздерінің ықш ам далған
варианты кездеспейді. / У / қы стырма дыбысы -
ыт, -іт ж ұрнақтары ж алғанған да да қойы лы п
ай ты лады . М ы салы ,
қара+ у+ ы т -қа р ауы т , жайпа +у+ыт-жайпауыт, ойпа +у+ыт-ойпауыт, қ ү м д а + у + ы т -қ ү м д а у ы т , иіы м да + у + ы т - шымдауытт.б. ә) Дауысты дыбысқа аяқталған зат есімдерге
тәуелдік ж алғауының 3-ж ақ көрсеткіш і
-ы, -і жалғауы ж алғанғанда, / с / қы стырма дыбысы
қойылады. М ы салы ,
бала-с-ы-баласы, дала-с-ы- даласы, дэрі-с-і-дорісі т.б.
б)
Тәуелдік ж алғауының 3-ші жақ жалғауы
ж а л ғ а н ғ а н с о з б а р ы с с е п т ік ж а л ғ а у ы н
қабы лдағанда арасына / н / қы стырма дыбысы
қ о й ы л а д ы . Б ұл қ ұ б ы л ы с т ы 3 -ш і ж а қ т а
тәуелденген сөздің барыс септігіндегі корінісін
салыстырғанда анық байқалады.
1-жақ балам-а
үйім-е
2-ж ақ балаң-а
үйің-е
3-ж ақ б а іа с ы -/н /-а
ү й і-/н /-е
в) Арасына
-м а, -м е (-бе, -бе, -па, -пе) қосымшасы қосылып айтылатын қайталама қос
сөздер дауысты ды бы стан басталатын болса,
аралары на / м / қы сты рм а ды бы сы қойы лы п
айтылады. Мысалы,
ауылма-/м/ауыл, айма-/м/ай, үйме-/м/үй, үшпа-/м/үш, ізбе-/м/із т.б. Қайталама
қос создердің бұл түрі жазу нормасында да, дұрыс
айту нормасында да еленбей
ауылма-ауыл, айма- ай, үйме-үй, үита-үш, /з6е-/зтүрінде жазылады.
Сондықтан бұлар диалектологтар жазбаларында
ғана ескеріліп жүр. Ш ындығында, қос создердің
бұл түрі - қос дауысты қатар айтылмайтындығын
дәлелдеп тұрған соз үлгісінің бірі. Қос создердің
жігінде дауысты ды бы с қатар келгенде / й /
қыстырма дыбысы пайда болуы мүмкін. Бұған
аға-іні қос сөзінің
ағайын деген сөзге айналуы
мысал бөла алады. Бұл амал былай жүзеге асқан:
аға іні, аға/й/ы ны Уағайыны >ағайын/ы/. г) Қазақтілінде
ары, бері ү стеу ін е -
ырақ, -//?е/сжұрнағы жалған ғанда
арырақ, берірек түрінде
ықшамдалып айтылуымен бірге
ара-/ғ/-ы рақ, бере-/г/-ірек бөлып / ғ / , / г / қыстырма дыбыстары
қөйылып та дыбысталады.