П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ
| 9.7.4. Тұлғасындар (субморф) арқылы соз
қүрылымының ұлғаюы Т ұл ғасы н д ар (субм өрф ) да - қы сты рм а д ы б ы с т а р с и я қ т ы м а ғ ы н а с ы з б ө л ш е к . Т ұлғасы нны ң қыстырма дыбыстан өзгешелігі қөсымшатұлғаға (мөрфемаға) ұқсас бөлып келеді. Мысал ы,мейір, қайырсоздерте -ым, -ім жалғанып мейірім, қайырым түрінде де айтылады. Бірақ мейір мен мейірімнің, қайыр мен қайырымның мағы налы қ өзгешелігі жөқ. Демек, мейір, қайыр сөздеріне жалғанып тұрған -ым, -ім бөлшектері сал+ым, біл+ім дегендегі етістіктен зат есім тудырып тұрған -ым, -ім - ге ұқсас бөлғанымен сөзге қөсар лексикалық мағынасы жөқ. Қазақ тіліндегі тұлғасындардың сөзге қөсар е ш қ а н д ай м ағы н а сы б ө л м а ға н ы м ен б асқ а белгілеріне қарай екі төпқа бөлінеді. Бірінші тө п т а ғы т ұ л ғ а с ы н д а р сөзді кү ш ей тіп , бар- м ағы наны еселеп береді. Ал екінш і төптағы тұлғасындар тұлғалар жігінде дәнекерлік қызмет атқарад ы . Бұл екі тұ л ға с ы н д а р д ы ң негізгі айырмаш ылығы мэтінде қөлданылуы міндетті және міндетті емес бөлып келуіне байланысты. С өнды қтан тұлғасы ндарды ң өзі еркін және дәнекер тұлғасындар бөлып бөлінеді. СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ 163 9.7.4.1. Еркін тұлғасындар Еркін қолданылатын тұл ғас ындарға мейір +ім, қайыр+ым, сауыр+сын, самауыр+ын, есті+яр, көбіне+се, шын+щайтсияқты -ым, -сын, -ын, -ияр, -с е , -т у а й т б ө л ш е к т е р і ж а т а д ы . Б ұ л тұлғасындардың сөз құрамында болу не болмауы сөз мағынасына әсер етпейтіндіктен, тұлғасынды және тұлғасынсыз сөз жарыса қолданыла береді. С онды қтан да самауыр - самаурын, сауыр - сауырсын, есті - естияр, көбіне - көбінесе, шын - іиынтуайт сөздері бірінің орнына бірі қолданыла береді. Тұлғасындардың бұл тобының сөзге жалғану тәртібі төмендегідей болып келеді. 1. Р дыбысына аяқталған зат есімдерге -ым, -ім , -ын, -ін тұлғасы ндар ж алғаны п айтылады. М ысалы, самауыр - самауыр+ын, мейір-мейр+ім, қайыр-қайыр +ым . М ұндағы -ым, -ь/ятұлғасындары етістіктен зат есім тудыратын -ым, -ын ( қыс+ым, шық+ын дегендегі) жұрнақтары сияқты болып келеді. 2. Онша, сонша, осынша, м ұнш а си яқты үстеулер мен қанша, неше сұрау есім діктеріне -м а, -м е тұлғасы ндары ж алған ы п , сонша+ма, о с ы н ш а + м а , қ а н ш а м а , н е іи е м е т ү р ін д е қолданылады. Бұндағы -м а - ның тұлғасын болу себебі - етістіктен есім сөз туды раты н -м а ж ұрнағы нан да (суы р+ма дегендегі), болымсыз етістіктудыратын қосымшадан да (барма, келме) өзгешелігі бар. Қ осы лған сөзіне ондай м ағы на жамап тұрған жоқ. Сондықтан тұлға (морфема) бола алмайды. 3. Аталған үстеулердің ( ошиа, сотиа, осынша, мұнша) және қанша сұрау есімдігінің соңына -лық ^ к е й д е -лық+ты “ қосы м ш алары ” ж алғанады , бірақ м ағы на өзгертпейтін тұлғасы н қызметін атқарады . С о н д ы қтан да оніиа - онш ама - онш алы қ - онш алықт ы, сонша - сонш ама - соншалық - соншалықты, осынша - осыншама - осыншалық - осыншалықты, мұнш а - мұнш ама - мұншалық - мұншалықты, қаншама - қаншсиіық - қаншалықты түрінде жарыса қолданылатын, әрқайсысы төрт-төрттен вариантгарға ие болған. 4. Қ апы с ө з ім е н б ір ге қ а п и я с ө з ін ің айты луы ндаш /тұлғасыны кездеседі. Ал, осы сөз ж аты с с е п т ігін д е тұ р ы п қ а п ы д а -қ а п и я д а - қапыста-қапелімде болып та айтылады. Сонда ия мен біргес, лім тұлғасындары пайда болады. 5. Тіліміздегі биттей, титтей, құйттай сөздері -ым, -ім тұлғасындары арқы лыбитімдей, титімдей, құйтымдай варианттары жасалған. Осы сияқты сөз бен қосымш а жігінде -атай т ұ л ғ а с ы н ы е р к ін қ о л д а н ы л ы п ж а зы м - жазатайым варианты пайда болған. 6. Кейбір есім сөздердің соңына -ес, -ыс, -іс, -/штұлғасындары қосылып айтылады. Мысалы, бел-белес, дөң-дөңес, мән-мэніс, кең-кеңіс, кен-кеніш. 7. -дай, -дей, -тай, -/ггейжұрнақгары жалі анған зат есімдерге -ын, -ін тұлғасы ндары қосылып айтылып, қимылдың үдемелігін байқатады. -ын, -ін тұлғасы ндары сөз бен қосымш а а р асы н а қ о й ы л ы п а й ты л ға н д а да күш ейту мағынасынтудырады. Мысалы, қалайша, бұлайиіа, осылашиа, баріиа, әзірше үстеулері қалайынша, бұлайынша, осылайынша, барынша, әзірінше түрінде қолданы лы п оты рады . Бұл то п қ а м ейлінш е үстеуін қосуға болады. 8. Сын есімдердің қолданы сы нда экспрес- сивтілік жиі кездесетіні белгілі. Бірақ сөйлеуші өз ойын сезімге орап, көңілге дөп тиетіндей етіп айту мақсатында күнделікті қолданылып жүрген сын есімді онан әрі күшейтіп жеткізуге ұмтылады. Сондықтан да тілімізде сын есімнің -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -т і ж ұ р н а ғ ы сы н е с ім н ің өзін е ж а л ғ а н ы п , с а п а н ы ң к ү ш е й т іл іп , ә с е р л і айтылуына себеп болады. Бұндай қолданыстарға қызық-қызықты, зиян-зиянды, дәл-дэлді, кесір- кесірлі, күпт і-кұпт ілі, нақты-нақтылы, лайы қ- лайықты, ұзақ-ұзақты (ұзақты күн дегенде), шат- іиат т ы (ш а т т ы з а м а н ) с и я қ т ы с ө з варианттарының жасалуын келтіруге болады. Бұл мысалдардағы -лы (-лі, -ды, -ді, -ты, -ті) ж ұрнақтары озінің сын есім тудыратын қы з- метінен айыры лған, тек күшейту, әсерлі жеткізу тәсіліне ие болып, тұлғасы н ретінде қолданып тұр. Мұндай қолданыс қатыстық сын есім ретінде қолданылған зат есімнен де байқалады. лы тұлғасыны -дар, -мал, -ман сияқты сын есім тудыратын шеттен енген ж ұрнақ үстіне жалғанады. Бұл жағдай күшейту мақсатымен қоса, сөйлеушіге -дар, -мсиі, -ман жұрнақтарының н ақты тү сін ік ті б о л м ауы н а да б ай лан ы сты қолдануы мүмкін. М ысалы, мейірбан-мейірбанды, бауы рм ал-бауы рм алды , ақы лдар-ақы лдарлы , жайдары-жайдарлы т.б. Сын есімге -лы ж ұрн ағы н ы ң ж алғаны п, тұлғасынға айналуы ерте басталған амал сияқты. Қазіргі тілімізде сын есім ретінде қолданылудан қалған сүйік, оқымыс, үйреншік сияқты сөздердің сүйікті, оқымысты, үйреншікті болып қолданылуы осы ойға жетелейді. |