П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9.7.3 Селбеспелі дыбыстар
Сөз құры лы мы н ұлғайтуға себеп болатын амалдың бірі - сөз соңынан қосылып айтылатын дыбыстар. Бұндай дыбыстар оқулықтар мен кей әдебиеттерде сөз болып жүрген банк-банкі, киоск- киоскі, ромб-ромбы, іитамп-штампы сияқты басқа тілден енген сөздерде ғана емес, төл создерімізде де жиі кездеседі. Селбелеспелі дыбыстардың тілімізде пайда болу ж олына қарай бөлсек, үстемелеу принципі және жабық буынмен айту үрдістері қайталанады. 1. Үстемелеу принцпі көбінесе бір ған а жабық буында айтылатын жон, бүк, он, іиік, тік, нак, тарс, лық, сүр сияқты сөздерге дауысты дыбыс қосылып айтылып, жшь/, бүге, оне, шіге, тіке, нақа, тарса, лықа, су/?/түрінде айтылады. Сөз соңында кездесетін а, ы, і сияқты дауысты дыбыстардың сөзге қосар лексикалы қ немесе грамматикалық мағынасы болмағанымен “кездейсоқ құбы лы с” емес сияқты . Оны мына жағдайдан аң ғаруға болады: бірінш іден, дауысты дыбыс қосы лы п айтылып жүрген сөздер экспрессивті-эм оцио- налдық м ағы налы сөздерден тұрады. О ларға д а у ы с ты д ы б ы с т а р қ о с ы л ы п а й т ы л ғ а н д а экспрессивті-эм оционалды қ м ағы на күш ейіп, а й т ы л ға н д а с ө й л еу ш ін ің ой ы н а р ты ғы м ен ерекшелеп жеткізуге көмектеседі. М эселен, т ік- тіке, нақ-нақа, бүк-бүге, шік-іиіге, коктем-кәктеме, дэйім-дэйімі сияқты жоғарыда айтылған сөздерде осындай мағына күшейткіштік қызмет атқарады. Е к ін ш ід е н , д а у ы с ты д ы б ы с қ о с ы л ы п айтылатын создердің ішінде бір буынды сөздердің ішінде кобірек кездесуінде де білінер-білінбес сыр жатқан сияқты . Тік, нақ, тарс, лық, жөн т.б. сөздерді сөйлеуш і ж абы қ буынды өзгертпей нықтап айтса да, м ағы на нақты лығы сақталар еді, бірақ сөйлеуші өны дағдылы айтылысынан өзгертіп сөзу арқылы ерекше естілу мүмкіндігін жасайды. Ал екі не өдан да кеп буынды сөздерде дауысты дыбыс қөсып айтудың аз кездеспеуі бұл тэсілді (ұлғайтып айтуды) көтере бермейтінін керсетеді. Біздің бұл өйымызды жыл мезгілін білдіретін жаз, күз, қы с сөздері бір буынды сөз бөла тұрып селбеспелі ды бы ссы з айты лы п, екі буынды к о к т е м с ө зін е е д ы б ы с ы н ы ң қ ө с ы л ы п дыбысталуы қайш ы келуі мүмкін. Бірақ бұл қайш ы лы қ тек сырттай қарағанда ғана еске алынады. Көктем сөзінің ішкі мазмұны (жанға жылылық ұялататын кектем шуағы, масайратып к ө к к е б ө л е н г е н к ө р к і) э к с п р е с с и в т і к - эмөциөналды қ м ағы н а жамап, дауысты дыбыс қөсып айтуға себеп бөлған деп есептеуге бөлады. 2. Жабық буынмен айту үрдісіне байланысты сөз сө ң ы н а қ ө й ы л ы п ай ты латы н дауы ссы з селбеспелі дыбыстардың көпшілігі (Б)А Б+БА буын үлгілеріндегі сөзге жалғанып (Б)А Б+БА Б үлгісінде айтылады. Мысалы, м үлде-м үлдем , бөкпе-бокпен, майса-майсаң, тепкі-тепкін, тақ- та-тақтай, бәлки-бэлкім, қалқа-қалқан. Бұл үлгі қөс сөздерде де кездеседі. Мысалы, бірте-бірте- біртін-біртін, алқа-салқа-алқам-салқам т.б. Сирек бөлса да үш буынды (Б)А +БА +БА ү л г іс ін д е г і с е з д е р г е д а у ы с с ы з с е л д е с п ел і д ы б ы с т а р ж а л ғ а н ы п (Б )А + Б А -Б А Б буы н үлгісінде айтылады. М ысалы, пыйала-пыйалай, әуелі-эуелім и ла һ и -и ла һ и м -ы ла й ы м , коріне- корінеу/корнеу т.б. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|