9 .7 .2 .2 .
Жабық буынмен айту үрдісіне
байланысты пайда болған қыстырма дыбыстар
Қ азақ тіліндегі сөздердің айтылу легінде
дыбыстардың тіркесіміне қатыссыз қөйылып
айтылатын қы стырма дыбыстар бөлады. Олар,
негізінен, сөйлеушімен тыңдаушы (қабылдаушы)
а р а с ы н д а ғ ы
п с и х ө л ө г и я л ы қ
ж а ғ д а й ғ а
байланысты. Сөйлеуші өзінің өйын тыңдаушыға
жеткізу әрекетім ен сөйлесе, тыңдаушы өзіне
қажетті хабарды қалт жібермей ұғуға ұмтылады.
Осы әрекеттердің нэтижесінде сөйлеушінің ашық
буынды ж аб ы қ буы нм ен айту үрдісі пайда
бөлады. Себебі аш ы қ буындардың сөзылыңқы
айтылып, бөсаң естілетіні, жабық буындардың
қы сқа, нақтылы дыбысталатыны анық. Демек,
ашық буындарда сөздердің айтылу легінде жабық
буы нға айналды ры п айту өйды ты ңдауш ы ға
нақтылы жеткізуге кемектеседі. М ұның айқы н
мысалы
қып-қызыл, сап-сары, әп-эдемі
дегендегі
қы, са
буындарының
қып, сап, әп
бөлып күшейткіш
буын жасауынан байқалады.
Ашық буындардың жабық буынмен айтылу
үрдісі сөздің ды бы сты қ құрылымын арттыруға
да, ықшамдауға да себеп болады, мысалы,
і-йе-ле
деген үш аш ы қ буынны ң
і-йем-де
түрінде / м /
дыбысын арты қ қойып айту арқылы ортадағы
бір аш ы қ буын ж абы қ буынға айналып тұр. Ал
160
МОРФОНОЛОГИЯ
о-ры-ны
деген сөз
ор-ны
болып / ы / ды бы сы ны ң
түсуіне байланысты екі буыннан (ж абы қ-аш ы қ
буын) тұратын сөз пайда болды.
(Бұл құбылыс ы қш амдалуға байланы сты
к е й ін т о л ы қ а й ты л а д ы ). С о н ы м е н ж а б ы қ
буынмен айту үрдісінің пайда болуына сөйлеу
д а ғд ы сы н д ағы психологиялы қ әр екет себеп
болған деп есегітеуге болады. Бұл құбылысты
ж алпы тіл білімінде айтылып ж үрген еселеу
п р и н ц и п і ( п р и н ц и п д о п о л н и т е л ь н о с т и )
тұрғы сынан қарау керек.
Ә рине, тіліміздегі аш ы қ буынды сөздердің
бэрі сойлеу кезінде ж абы қ буы н ға айналы п
ж атқан ж оқ. Олай болғанда, тілімізде аш ы қ
буынды сөз қалмауы мүмкін еді. Бұл құбылыстың
тал ғам ал ы ж үзеге асы п, ж абы қ буын аш ы қ
буы нға айналы п жатуы да мүмкін. М әселен,
домала, сарала, онеге, кереге
сияқты ыңғай аш ық
буынды создер ж абы қ буынға айналы п ж атқан
жоқ. Сондай-ақ,
бүк, шік, тік,
яядхияқты жабық
буынды создердің дыбысты қ құрамы ұлғайы п
бүге, иііге, тіке, нақа
болып аш ы қ буынды созге
айн алғанда да м ағы наны күшейту әрекеті бар.
Демек, ж абы қ буынмен айту сөйлеу барысында
жүзеге асаты н бірден-бір тәсіл деп түсінуге
б олм ай д ы . Сол үш ін де м о р ф о н о л о ги я л ы қ
қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң е ш қ а ш а н б ір к е л к і б о л ы п
келмейтіні, морфонологиялық құбылысқа себеп
болатын үрдіс біткен еш қаш ан заң ға айнала
алмайтыны жоғарыда ескертілген болатын. Олай
б о л с а , ж а б ы қ б у ы н м е н а й т у э р е к е т і де
біркелкілікті білмейтін, дара құбы лы старды ң
басын құрайтын талғамалы озгерістер.
Ж а б ы қ буы нм ен айту құб ы лы сы қ а за қ
тілінде қандай-қандай жағдайда іске асады? Енді
осы сұрақ тәңірегіндегі әңгімеге көшейік.
1.
Тәуелдік ж алғауының 3-ж ағы нда тұрған
сөздер жатыс септігінде / н / қы стырма дыбысы
арқы лы септелетіні белгілі. С онды қтан біз бұл
м әселені аш ы қ қалды ры п, б асқ а сөздердің
септелу жайына тоқталамыз. Мэселен, осы және
-ныкі (-нікі, -дыкі, -дікі, -тыкі, -тікі)
ж ұрнағы
ж ал ған ған сөздерге тек қана жатыс септігінің
жалғауы ғана емес,
-дай, -ша, -сы з
жұрнақтары
ж алғанғанда да / н / қыстырма дыбысы қосылып
жабық буындар пайда болады. Мысалы:
О сы /н /д а
біздікі/н/де
О сы /н /д ай
біздікі/н/дей
О с ы /н /ш а
б іздікі/н /ш е
О с ы /н /сы з
б ізд ікі/н /сіз
Бұл сөздерде осы,
біздікі
дегенде тэуелдік
жалғауы атымен жоқ. Демек,
үрыда, үрыдай, ұрыша,
ұрысыз
си яқты сөздерге ж ал ған ған д ай ,
-да
жалғауы мен
-дай, -ша, -сыз
жұрнақтары өсы,
біздікі
сөздеріне /н/ды бы сы нсы з жалғануы керек
еді. М орф онөлөгияға тэн талғамалы лы қ аны қ
көрініп тұр.
Ал
әлгі,
ж аңағы сөздеріне жатыс септігінің
жалғауы жэне -дай жұрнағы ж алғанғанда
элгіде,
әлгідей, жаңағыда, жаңағыдай
бөлып айтылуымен
бірге
э л г і/н /д е , э л г і / н /д е й , ж а ң а ғ ы /н /д а ,
ж аңағы /н/дай
бөлып та айтыла береді.
-дай,
-дейжұрнағы дауысты дыбысқа біткен
мына, ана,
не есімдіктеріне жалғанда да / н / пайда
бөлады. Мысалы,
мынадай -мына/н/дай, анадай-
ана/н/дай, недей - не/н/дей.
2. Тіліміздегі -ла, -ле ж ұрнағы дауысты
дыбысқа аяқталған
ие, баға
сөздеріне жалғанғанда
/ м / қы стырма дыбыс қөйылып, сез варианты
жасалады. Мысалы,
иеле-иемде, бағала-бағамда.
М қы сты рм а ды бы сы
кінэ
сөзіне
-ш іл
ж ұрнағы ж алған ған да да қөсылып айтылып,
вариант жасайды:
кінэшіл - кінэмшіл.
3. Аталған ж ұрнақ (-ла, -ле)
епте, қапта,
қорға, қара, қазба, қаужа
етістіктеріне жалғанғанда
/ й / қыстырма дыбысы қөсылып, жабық буын
пайда бөлады.
М ысалы,
епт е-/й/-ле, қапт а-/й/-ла, қорға-
/й /-л а , қара-/й/-ла, қазба-/й/-ла
т.б.
Қ а з ір ү с т е у р е т ін д е қ ө л д а н ы л а т ы н
немқұрайды//немқұрайлы
сөзінің құрамында да
өсы құбылыс бар:
қүра/й/лы
(құрайды).
4. Қазақ тілінде сөз бен қөсымш а арасында
қөйы лы п айтылатын қыстырма дыбыстармен
қ а та р қ ө с ы м ш а л а р а р а с ы н д а қ ө й ы л а т ы н
қыстырма дыбыстар кездеседі. Олар
-ғыла (-гіле,
-қ ы ла , - к іл е ), - м а л а / - м е л е
с и я қ т ы аш ы қ
буындардан тұратын күрделі жұрнақ арасына
қөйылып айтылады да, бір буын жабық буынға
айналады.
Қ азір гі
қ а з а қ
тіл ін д е
- ғ ы л а / - г і л е
жұрнағының
-ғышта/-гіште
болып айтылуы жиі
кездеседі. Мысалы,
алғыіита, айтқышта, бергііите,
барғышта, ж азғы іит а, келгіш т е, көргіште
қарағышта, соққышта, тыққышта, тартқышта,
түйгіш т е, тергііите, үргіште
т.б.
-ғы ш т а
ж ұрнағы ны ң арасы на / ш / қыстырма дыбысы
қойылып айтылғанын
соққыла-соққышта, үргіле-
үргіште
сияқты вариантгардан аңғаруға болады.
Ал,
алғы ла, айтқыла, бергіле, қарағыла
сияқты
создер қазіргі тілімізде қолданы лм ағаны м ен
бұрын айты лғаны н, кейін ұмытылғанын басқа
түркі тілімен (мэселен, қы рғы з) салыстырып
отырып көз жеткізуге бөлады.
|