9.7.2.3. Үстемелеу іірііш іиміие байланысты қойылатын қыстырма дыбыстар Біз жоғарыда жабық буынмен айту үрдісінде
де үстемелеу принципі барын айтқан болатынбыз.
Д еген м ен ж а б ы қ буы н м ен айту үрдісі мен
үстемелеу принципі бір емес. Үстемелеу принципі
әлдеқайда кең амал. Сондықтан жабық буынмен
айту үстемелеу принципінің бір түрі ғана деуге
болады. А йталы қ
м э саған сөзінің
м эссаған болып айты лы п, одағай сөздердің қатары на
ө т у ін д е ж а б ы қ б у ы н ж а с ау а м а л ы д а ,
с дыбысының созылыңқы айтылу арқылы эмфаза
жолымен м ағы наны күшейтіп жеткізу амалы да
бар. Сөз мағынасын үстемелеп айтуда қыстырма
дыбыстардың ролі күшті.
Ашық буынды жабық буынға айналдырмай-
ақ осылайш а басы арты қ / т / ды бы сы н қойып
айту
кабырға-кабыртка, сыпырғы-сыпырткы, суы р м а ла -суы р т п а ла с и я қ ты вар и ан ттар д а
кездеседі. М үмкін
таты, кату, дшь/сөздерінің
тэтті, катты, ашшы{ жаз.: ащы) болып айтылып
қалыптасуы да м ағы наны күш ейтіп, үстемелеу
жолымен жүзеге асқан болар.
Басы кату болса, аяғы тату болады деген мақалдың
“Басы катты болса, аяғы тэтті болады ”дейтін вариантының
сақталуы да осы пікірді дәлелдей түсетін сияқты.
162
іҮшғФинолш ия Қос сөздердің жасалу барысында да үстемелеу
принципі бары аны қ. Ол туралы әңгіме кейін
айтылады. Ал қос создердің арасында пайда
болатын дауысты ж әне дауыссыз дыбыстар да
бар. М ысалы,
тұп-тура сөзінің
тұпа-тура, теп- теңсозін тепе-тең, көп-көрнеу, тап-тал диусдемей
көпе-көрнеу, т апа-т ал түс, ап-ақ демей аппақ
деп бір-бір ды бы с қосы п айту да үстемелеу
принципі барын айту абзал.