П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет235/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ ҮЛҒАЮЫ
161
ЕСКЕРТУ: -ғышта, -гіште
күрделі жұрна- 
ғын 
-ғыш
және 
-та
ж ұрнағы нан біріккен деп 
есептейтін ғалымдар да бар. Бұл көзқараспен 
келісуге болмайды. Сын есім тудыратын -ғы ш
ж ұрнағы ж алғанған сөзге етістік тудыратын 
-ла
(-ле, -де, -де, -та,
- т ^ ж ұ р н а ғ ы жалғанбайды. 
-ла, -ле
ж ұрнағы тек сапалы қ сын есімдерге 
жалғанады. Сондықтан да 
сезгіште, білгіште
деп 
айта алмаймыз.
Ал 
-м а л а /-м е л е
күрделі ж ұрнақтары ны ң 
арасы на қойы лы п айтылатын / ш / қы стырма 
дыбысы жиі кездеспейді. М ысалы, 
ж ырмала-
жырмышта, тырмала-тырмыіитач.Ь.
Бірақ бұл 
жұрнақ арасына / ш / қыстырма дыбысынан басқа 
дыбыстар да қойылып айтылу кездеседі: 
тізбеле-
тізбе/к/те, тартпала-тартпа/к/та, ұйпала-ума
/ж /да, түртпеле-түртпе/к/те
т.б.
6. Дауыссыз / т / дыбысына біткен бір буынды 
сөздерге етістік тудыратын 
-ык, -ік
жұрнақтары 
жалғанғанда / т / қыстырма дыбысы пайда болып, 
созылыңқы (гемината) құбылысы жүзеге асады. 
М ысалы, 
от-ык-от/т/ык-оттык, тот-ык-тот-
/т/ык-тоттык, жет-ік-жет/т/ік-жеттік, сат-
ык-сат /т /ык-сатт ык
т.б.
7. Дауыссыз / с / ды бы сы на аяқталған сөзге 
-ык
жұрнағы жалғанғанда тағы бір / с / қыстырма 
дыбысы пайда болады. Бірақ бұл құбылыс арқылы 
пайда болған ссды бы стары (гемината) керігуге 
(диссим иляция) ұш ырап, кейінгі 
с 
дыбысы / т /
ды бы сы на айналады. М ысалы, 
м а с+ ы к-м а с/с/
ык-мастык, бас+ык-бас/с/-ык-бастык
т.б.
Мэ саған сөзі
сезім-күйді білдіріп, одағай 
қатары н а өткенде тіркес арасы нда тағы бір 
қы стырма дыбыс пайда болады. Бірақ бұндағы 
сс 
дыбыстары керігуге ұш ырамай, созылыңқы 
күйде айтылады. Мысалы,л*э 
саған - мәссаған.
8. Сөз аяғы /н /, /л /, / з / дыбыстарына біткен 
етістіктерге 
-ык
жұрнағы жалғанса, /д / қыстырма 
дыбысы пайда болады. М ы салы
, к ө н + ік-кө н/д /
ік-көндік, ш ал+ ы к-ш ал/д/ы к-ш алды к, еміз+ ік-
еміз/д/ік-ем іздік, тамыз+ык-тамыздык■
Бірақ 
қыстырма дыбысты және қы стырма дыбыссыз 
варианттары жарыса қолданыла береді.
Әңгіме болып оты рған ж ұрнақ етістікке 
жалғанбай да осы / д / қы стырма дыбысыны ң 
пайда болатын кезі болады. М ысалы, 
рызык-
рыздык.
Араб тілінен енген бұл сөздің арасында 
/ д / кыстырма дыбысыны ң қойы лы п айтылуы 
тек 
ы-ры-зык
болып А -БА -БА Б буын үлгісінде 
сөздің екінші буыны ж абық буынға /А -Б А Б - 
БА Б/ айналу амалын корсетеді. С ондай-а
кж өн
созінен 
ж өндік
етістігі ж а с а л ғ а н д а да / д /
қы стырма дыбысы бар. Бірак 
жон
сөзі етістік 
емес, зат есім. Біздің ойымызша, бұл сөз (
жөндік)
ж о ғ а р ы д а ғ ы м ы сал д ар д ы ң ан а л о ги я с ы м е н
жасалған болуы керек.
9. 
-ы к /-ік
ж ұрнағы / й / , /р /д ы б ы с ы н а аяқ- 
талған сөзге жалғанғанда / л / қыстырма дыбысы 
пайда болады. М ысалы, 
к и + ік -к и /л /-к и л ік , ій-
ік-ій /л/ік-и лік, шүй+ік-шүй/л/ік-шүйлік, бөр+ік-
бөр/л/ік-бөрлік
т. б .
10. / й / үнді ды бы сы на біткен етістікке 
-ы н /
-ін
өздік етіс жұрнағы жалғанғанда / с / қыстырма 
дыбысы пайда болады. М ысалы, 
сүй+ ін-сүй/с/
ін-сүйсін, түй +ін-түй/с/ін.
11. Қыстырма дыбыс қою арқылы қатар кел- 
ген аш ы қ буы ндарды ң бірін ж абы қ буы нға 
ай н алд ы р у Ш ы ғы с д и алектісін д е дауы ссы з 
д ы б ы сқа біткен үстеу сөздерге 
-ы ры к/-ірек
жұрнағы жалғанғанда жүзеге асады. Үстеу сөздің 
соңғы дауыссызы қатаң болса / т / , ұяң, үнді 
болса, / д / қыстырма дыбыстары келеді. Мысалы, 
пэс +ірек-пэс/т/ірек-пэстірек, кеш + рек-кеіи/т /
р е к -к е ш т ір е к , б ү р ы н + ы р а к -б ү р ы н /д /ы р а к ,
т ө м е н + і р е к - т ө м е н / д / і р е к - т ө м е н д і р е к ,
былай +ырак-былай/д/ырак-былайдырак
т.б.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет