СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ ҮЛҒАЮЫ 161
ЕСКЕРТУ: -ғышта, -гіште күрделі жұрна-
ғын
-ғыш және
-та ж ұрнағы нан біріккен деп
есептейтін ғалымдар да бар. Бұл көзқараспен
келісуге болмайды. Сын есім тудыратын -ғы ш
ж ұрнағы ж алғанған сөзге етістік тудыратын
-ла (-ле, -де, -де, -та, - т ^ ж ұ р н а ғ ы жалғанбайды.
-ла, -ле ж ұрнағы тек сапалы қ сын есімдерге
жалғанады. Сондықтан да
сезгіште, білгіште деп
айта алмаймыз.
Ал
-м а л а /-м е л е күрделі ж ұрнақтары ны ң
арасы на қойы лы п айтылатын / ш / қы стырма
дыбысы жиі кездеспейді. М ысалы,
ж ырмала- жырмышта, тырмала-тырмыіитач.Ь. Бірақ бұл
жұрнақ арасына / ш / қыстырма дыбысынан басқа
дыбыстар да қойылып айтылу кездеседі:
тізбеле- тізбе/к/те, тартпала-тартпа/к/та, ұйпала-ума /ж /да, түртпеле-түртпе/к/те т.б.
6. Дауыссыз / т / дыбысына біткен бір буынды
сөздерге етістік тудыратын
-ык, -ік жұрнақтары
жалғанғанда / т / қыстырма дыбысы пайда болып,
созылыңқы (гемината) құбылысы жүзеге асады.
М ысалы,
от-ык-от/т/ык-оттык, тот-ык-тот- /т/ык-тоттык, жет-ік-жет/т/ік-жеттік, сат- ык-сат /т /ык-сатт ык т.б.
7. Дауыссыз / с / ды бы сы на аяқталған сөзге
-ык жұрнағы жалғанғанда тағы бір / с / қыстырма
дыбысы пайда болады. Бірақ бұл құбылыс арқылы
пайда болған ссды бы стары (гемината) керігуге
(диссим иляция) ұш ырап, кейінгі
с дыбысы / т /
ды бы сы на айналады. М ысалы,
м а с+ ы к-м а с/с/ ык-мастык, бас+ык-бас/с/-ык-бастык т.б.
Мэ саған сөзі сезім-күйді білдіріп, одағай
қатары н а өткенде тіркес арасы нда тағы бір
қы стырма дыбыс пайда болады. Бірақ бұндағы
сс дыбыстары керігуге ұш ырамай, созылыңқы
күйде айтылады. Мысалы,л*э
саған - мәссаған. 8. Сөз аяғы /н /, /л /, / з / дыбыстарына біткен
етістіктерге
-ык жұрнағы жалғанса, /д / қыстырма
дыбысы пайда болады. М ы салы
, к ө н + ік-кө н/д / ік-көндік, ш ал+ ы к-ш ал/д/ы к-ш алды к, еміз+ ік- еміз/д/ік-ем іздік, тамыз+ык-тамыздык■ Бірақ
қыстырма дыбысты және қы стырма дыбыссыз
варианттары жарыса қолданыла береді.
Әңгіме болып оты рған ж ұрнақ етістікке
жалғанбай да осы / д / қы стырма дыбысыны ң
пайда болатын кезі болады. М ысалы,
рызык- рыздык. Араб тілінен енген бұл сөздің арасында
/ д / кыстырма дыбысыны ң қойы лы п айтылуы
тек
ы-ры-зык болып А -БА -БА Б буын үлгісінде
сөздің екінші буыны ж абық буынға /А -Б А Б -
БА Б/ айналу амалын корсетеді. С ондай-а
кж өн созінен
ж өндік етістігі ж а с а л ғ а н д а да / д /
қы стырма дыбысы бар. Бірак
жон сөзі етістік
емес, зат есім. Біздің ойымызша, бұл сөз (
жөндік) ж о ғ а р ы д а ғ ы м ы сал д ар д ы ң ан а л о ги я с ы м е н
жасалған болуы керек.
9.
-ы к /-ік ж ұрнағы / й / , /р /д ы б ы с ы н а аяқ-
талған сөзге жалғанғанда / л / қыстырма дыбысы
пайда болады. М ысалы,
к и + ік -к и /л /-к и л ік , ій- ік-ій /л/ік-и лік, шүй+ік-шүй/л/ік-шүйлік, бөр+ік- бөр/л/ік-бөрлік т. б .
10. / й / үнді ды бы сы на біткен етістікке
-ы н / -ін өздік етіс жұрнағы жалғанғанда / с / қыстырма
дыбысы пайда болады. М ысалы,
сүй+ ін-сүй/с/ ін-сүйсін, түй +ін-түй/с/ін. 11. Қыстырма дыбыс қою арқылы қатар кел-
ген аш ы қ буы ндарды ң бірін ж абы қ буы нға
ай н алд ы р у Ш ы ғы с д и алектісін д е дауы ссы з
д ы б ы сқа біткен үстеу сөздерге
-ы ры к/-ірек жұрнағы жалғанғанда жүзеге асады. Үстеу сөздің
соңғы дауыссызы қатаң болса / т / , ұяң, үнді
болса, / д / қыстырма дыбыстары келеді. Мысалы,
пэс +ірек-пэс/т/ірек-пэстірек, кеш + рек-кеіи/т / р е к -к е ш т ір е к , б ү р ы н + ы р а к -б ү р ы н /д /ы р а к , т ө м е н + і р е к - т ө м е н / д / і р е к - т ө м е н д і р е к , былай +ырак-былай/д/ырак-былайдырак т.б.