П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 9.7.4.4. -м а, -м е дәнекер тұлғасындары
| СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЬІҢ ЫҚШАМДАЛУЫ
167 етістіктің өткен шақ пішінімен салыстыру мүмкін емес. Сондай-ақ өздік етіске сын есім тудыратыи -лы немесе -қы жұрнағы ешқашан жалғаибайды. 9.7.4.4. -м а, -м е дәнекер тұлғасындары -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -яетұлғасы ндары да сын есім тудыратын -лы, / - л і / ж ұрнақтары н е т іс т ік к е ж а л ғ а п сы н есім ту д ы р у ү ш ін дэнекерлік қы змет етеді. М ысалы, аш /па/лы , ж ап/па/лы, көш /пе/лі, өт /пе/лі, ауыс/па/лы, ү р / м е/лі, ұр/м а/лы , ж ылж ы/ма/лы, т аңда/ма/лы, салыстыр/ма/лы т.б. Бұл сөзжасам үлгісі (моделі) етістіктен зат есім (сын есім) тудыратын -ма, -лгежұрнағының қолданылу үлгісімен пайда болған. М әселен, бүрм елі (бү р+ м е+ лі), бө лм елі (б өл+ м е+ лі), т ү й м е л і (т ү й + м е + л і) д е г е н д е ү ш -ү ш м о р ф е м а д а н т ұ р с а , к ө ш п е л і, а у ы с п а л ы , ж ылж ымалы дегендерден (м а)-н ы м орф ема ретінде бөлу м ү м к ін ем ес. Бұл ж ерде тек тұлғасын ретінде дэнекерлік қызмет атқарып тұр. Ескерту: Д энекер тұлғасындарды ң бэрі де осы кезге дейін құранды ж ұрнақтарды ң бір сыңары ретінде саналып, -ымпаз, -ымды, -ымсақ, -ымсыра, -ынды, -ыңқы, -малы түрінде түсіндіріліп жүргені белгілі. Бірақ осы күрделі ж ұрнақтар қалай пайда болды немесе дара жұрнақтар қалай бірікті деген сұраққа жауап айты лған жоқ. Бұл сұрақтың жауабын тұлғасындар сөзге қатысты ма қосымшаға қатысты ма? - деген сұраққа жауап іздеу арқылы табуға болады. Тұлғасы ндарды ң -паз, -ды, -сақ, -сыра, -қь/жұрнақтарына ездігінен қосылуы мүмкін емес. Оған ешқандай дэлел жоқ. Ал тұлғасындар сөзге қатысты, оларға жалғанып, сы н есім ту д ы р аты н ж ұ р н а қ ж а л ғ а н у ы н а мүмкіғгдік жасайды. Ал жұрнаққа қосып, күрделі жұрнақ деп атап кетуіміз тілде тұлғасын туралы тү сін ік тің б о л м ау ы н а, тү сін ік сіз элем ен тті ж ұрнаққа қоса салуға себеп болған. 9.8. С Ө З Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Ң Ы ҚШ А М Д А Л У Ы Сөз құры лы мы ны ң ықшамдалып айтылуы ұлғаю амалына қарағанда, тіл білімінде ерте байқалы п, ол үнем принципіне байланысты түсіндірілгені белгілі. Бірақ ықшамдалу амалы, негізінен дыбыстардың түсірілуіне байланысты жүзеге асатынына қарай ф онетикалы қ өзгеріс, ф онетикалы қ ықшамдалу, ф онетикалы қ амал (процесс) деген ұғымдар мен терминдер жиі қолданы лды . Бұл терм индердің қолданы сы дыбысқа қатысты мәселенің бэрін фонетикамен байланыстыруға дағды ланған түсініктен туған болатын. Ш ындығында, ықшамдалудың қандай түрі болса да, ф онетиканы ң жүйесімен, оның заңдарымен түсіндіруге көнбейтін құбылыстар. С он ды қтан ы қш ам далу ам алы н ы ң себебіне келгенде, түсіндіру ж ағы қиы н болғанды қтан, он ы (ы қ ш а м д а л у а м а л ы н ) сө й л еу т іл ін ің ерекшелігіне, жергілікті ерекшелікке сілтеу басым болды. Мәселен, болып-боп, алып-ап, қалып-қап сияқты ықшамдалу қазақ тілінің қай оңіріне де бейтаныс еместігін былай қойғанда, жалпы түркі тіліне ортақ ықшамдалу құбылысы екенін ашып көрсетуден гөрі диалектологтер материалында жиі сөз болды. Негізінде, ықшамдалу процесі де дыбыстардың морфонологиялық алмасуы, орын ауы суы , сө зд ер д ің ұ л ғаю ы с и я қ ты сөйлеу б а р ы с ы н д а ( к о н т е к с т е ) п а й д а б о л а т ы н м орф он ологи ялы қ озгерістер. Ы қш ам далған сөздер мен қы сқ а р ға н сөздерді бір қатарда қарауға да болмайды. Қ ы сқарған сөздер жазу мәдениетінде шартты қолданылатын белгілер ғана. Қ ы сқарған создер арқы лы сөз варианты жасалмайды. Мұнда семантикалық өзгеріс те жоқ. Ал ы қ ш а м д а л ғ а н с о зд е р б ұ р ы н ғ ы т о л ы қ қалпымен вариант ретінде қолданылып, келе-келе стильдік оң алып, қолданыста өзгешелікке ие болуы да, б асқа-басқа м ағы наны аңғартатын жеке сөзге айналып кетуі де мүмкін. Мысалы, заһар сөзінің ықш амдалған варианты зэр сөзінің б ір ін ің о р н ы н а б ір і қ о л д а н ы л у ы д а , қолданы лм ауы да м үм кін . Д ем ек, стильдік қолданыста озгешелік пайда болды деген сөз. Ал осы зэр сөзіні ңзаһар сөзінен іргесін аулақтатып, денеден болініп ш ы ғаты н қажетсіз сұйы қ зат ретінде қолданылуы да бар. Мұндай мағыналық өрістің кеңеюі мен өзгеше ұғымдарды білдіруі қы сқарған создерде болуы мүмкін емес. Демек, қ ы с қ а р ғ а н соз ш артп ен а л ы н ға н ж асанды қолданыс болса, ы қш ам далған создер тілдің таб и ғи даму нәтиж есінде пайда болған сөз варианты ның, жаңа сөзжасам жолыны ң өнімді үлгілері. Ықшамдалған создердің пайда болу жолдары көп. Біз оларды сөз басы ндағы ықшамдалу, сөз ішіндегі ықшамдалу, сөз соңындағы ықшамдалу деп үш топқа беліп береміз. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|