П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 166
іү ш г ір и іш л ш и я тұ л ғасы н д ары арқы л ы ж ал ған ы п , сын есім тудырады. М ысалы, қыдырымпаз, ж асампаз, қелісімпаз, ж ағымды, ж ағымсыз, тартымды, тартымсыз, ж үғымды, жүғымсыз, жарамды, жарамсыз, жарамсақ, сүрамсақ, келімсеқ сияқты сөз жасалады. Ескерту: -ым, -ім тұлғасындары етістіктен зат есім тудыратын -ым, -ім , -м жұрнақтарымен дыбыстық ж ағы нан да, етістікке жалғану тәртібі жағынан да өте ұқсас. Сондықтанда морфология жөнінде жазылған әдебиеттерде (оқулық болсын, монография болсын) бәрі де зат есім тудыратын жұрнақ ретінде аталып келеді. Ш ы н д ы ғ ы н д а б ұ л а р д ы ж ұ р н а қ ж ә н е т ұ л ғ а с ы н р етін д е бөлудің қ и ы н д ы ғы көп . Мәселен, білімпаз, өнімді, өнімсіз, сенімді, сенімсіз деген сөздер мен қыдырымпаз, тартымды, үнамды, үнамсыз сияқты сөздердің сырттай қарағанда жасалу жолы ж ағы нан еш қандай өзгешелігі ж оқ с и я қ т ы . Б ір а қ м о р ф е м а ғ а ж іктеп к ө р с е к , бұлардың айырмаш ылығы бірден анық көрінеді. М әселен, алғаш қы топтағы сөздердегі -паз, -ды, (-ді), -сыз (- сіз) ж ұрнақтары білім, өнім, сенім деген зат есімдерге (етістіктерден ж асалған зат есімдерге) ж алғаны п сын есім пайда болған. Ал екінші топтағы сөздерді олай түсіндіру мүмкін емес. Анықтап айтсақ, қыдырым, тартым, үнам сияқты етістіктен ж асалған зат есім жоқ. Бізге қыдыр, тарт, үна етістіктері мен -паз, -ды, -сыз жұрнақтары ғана белгілі. Қыдырымпаз, тартымды, үнамды, тартымсыз, үнамсыз сын есімдерінің м ағы н асы да осы сөздер мен қосы м ш ан ы ң мағыналарының қосындысынан туып тұр. Демек, соңғы топтағы сөз ішінде тұрған -ым, -ім сөзге қосатындай м ағы насы ж оқ тұлғасы ндар екені белгілі болады. ә) Е тістікке -ым тұл ғасы н ы арқы лы -ш а, -дік ж ұрнағы ж алған ы п , зат есім жасалады. Мысалы, қос-ым-ш а, көр-ім-дік. Ал -шы, -сі жұрнағы жалғанып сын есім жасалады. Мысалы, ж ылы-м-ш ы, бол-ым-ш ы, к ү л - ім - с і т.б. Кейде -ым, -ім тұлғасы ны ж алғанған етістік зат есім сияқты тәуелденуі де мүмкін. б) -ім , -ым тұлғасы ндары етістікке -сыра, (-сіре), -сы, (-сі), -де жұрнақтары жалғанғанда да дәнекерлік қы змет атқарып, етістіктің пішінін (формасын) жасайды. М ысалы, жыла-м-сыра, күл-ім-сіре, өл-ім-сіре, қыл-ым-сы, күлімдет.б. Өлімсіре сөзінің құры лы м ы ндааяш зат есімі бар сияқты болып көрінуі мүмкін. Негізінде өлімсіре сөзіндегі -ім -н ің зат есім жасап тұрм ағаны н өлеусіре-өлусіре варианттарынан көруге болады. в) -ым, -ім тұлғасындары сөзбен қосымш а арасында ғана емес, тіркескен сөздер арасында да кездеседі. Күлім қақты, күлім көз сияқты тіркестерде, күл етістігі мен қақ етістігін, күл етістігі мен көз зат есімінің тіркесу мүмкіндігін жасап, дәнекерлік қызмет атқарып тұрған -ім тұлғасыны. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|