П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет244/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   240   241   242   243   244   245   246   247   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

9.8.1. Соз басындағы ықшамдалу амалдары
Сөз басы ндағы ықш амдалу амалдары соз 
басындағы дыбыстардың түсіріліп айтылуына


168
МОРФОНОЛОГИЯ
байланысты (прокопа) жүзеге асады. Сөз басында 
дауысты дыбыстар да, дауыссыз дыбыстар да, 
кейде кірігу (гаплология) жолымен дауысты- 
дауыссыздан тұратын буын да түсіріліп айтылуы 
мүмкін. С онды қтан осы үш мәселеге тоқталы п 
өтейік.
1.1. Сөз басындағы дауысты дыбыстардың
түсірілуі. 
Д ау ы сты д ы б ы с та р д ы ң тү с ір іл іп
айты луы на 
ізер ле-зер ле-зерт т е, еш әй-ш әй
(деспеді), іш етік (мәсі) - шетік, ішінара-шінара,
ішек-қарын - шек-карын, ішек-сілесі катты - шек-
сілесі катты, ысыр-сыр (сырғыт), өшіред
(ор. 
очередь) - 
шірет
сиякты создер жатады. Бүлардың 
ішінде 
ізерле
м ен
зертте, еш әй
мен 
іиэй
сөздерінің 
б ір ін е н
б ір і 
ы қ ш а м д а л ы п
ж а с а л ғ а н ы
этим ологиялы қ талдау жолымен айқы ндалса, 
қалғандары оңай аңғарылатын ықшамдаулар.
1.2. Соз басындағы дауыссыз дыбыстардың
түсірілуі.
С оз б асы н д ағы дауы ссы з д ы бы старды ң
түсіріліп айтылуы қазақ тілінде б, 
қ/к, н, с, ш
дыбыстарына байланысты болып келеді.
а) 
Б 
д ы б ы с ы н ы ң тү с ір іл іп а й ты л у ы н а
байланысты 
бакыр-акыр, байбалам -айбалам ,
бажырай-ажырай, бадырай-адырай, бежірей-ежірей
сияқты варианттар жасалған.
ә) 
Қ /К
дыбыстары ның түсіріліп айтылуына 
байланысты 
капсағай-апсағай, каңырай-аңырай,
қадым-адым, кажы-әжі, кәзір-әзір, корык-үрік,
к әк ір ей -әкір ей , кар ек ет -әр ек ет
т.б . с о зд ер
ж асалған. Бұл құбы лы с кісі аттарында да жиі 
кездеседі. М ы салы , 
Қ аж ы м үкан-Ә ж ім акан,
Қажыбай-Әжібай, Қайдар-Айдар, Қабдікәрім-
Әптікэрім, Қабдолла-Абдолла
т . б .
б) Н дыбысының түсірілуіне байланысты
нэмеңгер-эмеңгер, некен-саяк-екен саяк, нажағай-
аж ағай
(диал.) сияқты варианттар жасалған.
в) 
С, Ш
дыбыстарының соз басында түсірілуі 
сирек кездесетін құбылыс. Сонды қтан біз (с) 
ды бы сы ны ң түсуіне 
сызы л-ызыл
сө зін , (ш) 
дыбысыны ң түсуіне 
ш ылғый-ылғы й
созін, (т) 
дыбысыны ң түсуіне 
тыксыр-ыксыр
созін ғана 
кездестірдік.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   240   241   242   243   244   245   246   247   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет