СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ Ы ҚШ АМ ДА Л УЫ 169
д ей тін Ә .Ж ү н іс б е к о в қ а ғ и д а с ы н а с ү й е н іп
отырмыз.
ә) Қатар келген дауысты дыбыстардың сөз
ж ап сары н д а ы қш ам далуы а н ы қ аң ғар ы л ы п
тұрады. Себебі жазуда толық жазылып, тек айтуда
ғана ықш амдалады. М ысалы,
келе алмады, - (кел)е алмады - кел алмады, сары ат - сар(ы) ат - сарат, торы ала - тор(ы) ала -
торала деген
сөздерде қатар келген дауыстылардың алғашқысы
түсіріліп, ал не істеді -
не(і)стеді - нестеді, не үшін - не(ү)шін - нешүн, жаңа ыдыс - жаңа(ы)дыс - ж аңадыс д еген д е с о ң ғы дауы сты д ы б ы с
түсіріліп тұр. Ал б ара
алмады - баралмады, кара ат - карат, не еткен - неткен деген сөздерде (а)
және (а), (е) қатар тұрғандықтан оны ң қайсысы
т ү с к е н і ( а л ғ а ш қ ы с ы м а , с о ң ғ ы с ы м а? )
ескерілмейді.
9.8.4. Дауысты дыбыс редукциясы Дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуына
келгенде ең көп әрі ең жиі кездесетін құбылыс
редукцияға байланысты болып келеді.
Дауысты дыбыс редукциясы ны ң себебін
“дауысты дыбыстан басталатын қосы м ш аны ң
ж ал ған уы н а” , “екпінсіз буынны ң айты луы на”
байланыстырған пікірлердің болғаны мәлім.
Негізінде, қазақ тіліндегі дауысты дыбыс
редукциясы мына жағдайда жүзеге асады:
а) Д ауы сты ды бы с ред у кц и ял ан у үш ін,
бірінш іден, соз құрылымы үш буы ннан кем
болмауға тиіс; екінш іден, сөз құры лы м ы нда
кемінде екі аш ы қ буын қатар тұруы керек. Осы
,-екі шарт бойында бар сөздерде ған а дауысты
дыбыс редукцияланады. Бұл коріністі, анықтап
айтқанда, дауысты дыбысы редукцияланатын
сөздің буын үлгісін (Б)А + БА + БА(Б) немесе
(Б)А + БА + БА + БА(Б) белгілерімен беруге
болады.
Осы буын үлгісіндегі сөздерде дауысты
дыбыс редукцияланғанда (Б)АБ + БА(Б) немесе
(Б)А + БАБ + БА(Б) буын үлгісіне айналады.
Д ем екбір-бір буын кемиді. М ысалы
,м а+ ғы + на - м ағ+ на, а+ра+ба -
ар+ба, ж о+ға+ры+ғы - ж о+ғар+ғы т.б.
Дауысты дыбыс редукциясы түбір сөзде де,
косымш а ж алғанған созде де жүзеге аса береді.
Мысалы,
араба, мағына сөздері түбір сөздер, бірақ
буын үлгісіне байланысты шартқа сәйкес келіп
тұр.
Д ауы сты д ы б ы с р е д у кц и ясы қ о с ы м ш а
жалғанған создерде жиі байқалады. Мұның басты
себебі - ж а л ғ а н ғ а н қо с ы м ш а л а р д ы ң созді
ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н буы н ү л гісін е с ә й к е с
келтіретіндігі. М ұны мына жағдайдан көруге
болады:
а)
Д а у ы сс ы з д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н сөзге
д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а
жалғанғанда қатар тұратын ашық буынды сөздер
пайда болады. М ысалы,
орын+ы - о+ры+ны, ауыз+ы - а+уы+зы, мойын+ы - мо+йы+ны т.б.
О+ры+ны - ор+ны, а+уы+зы - ау+зы, мо+йы+ны - м ой+ны б о л ы п д а у ы с т ы д ы б ы с т ы ң
редукциялануы әрі үш буынға жетуіне, әрі қатар
т ұ р ғ а н а ш ы қ б у ы н д а р д ы ң п ай д а б о л у ы н а
байланысты.
Д ауы ссыз ды бы сқа біткен сөзге дауысты
дыбыстан басталған қосымш а жалғану арқылы
создер де жасалады, сөзпіш ін (сөзф орма) де
жасалады. М ы салы
,орын+ык - орнык, ойын+а - ойна, бүйір+ек - бүйрек, дэуір+ен - дэурен, үрік+ек - үркек, көрік+ем - көркем, сарын+а - сарна, буын+а - буна, бүйыр+ык -
бүйрык дегенде сөз
жасалып тұр.
Ал
ірік+іп - іркіп, корык+ып -
коркып, карын+ым - карным, халык+ым -халкы м , эріп+і - әрпі, күлып+ы - күлпы, м ү лік+ і - м ү лк і т.б.
дегенде сөзпішіндер пайда болған.
Дауыссыз дыбысқа аяқталған сөзге дауысты
дыбыстан басталған сөздер тіркесіп, бір бунақта
айтылса да қатар тұрған аш ы қ буындар пайда
б өл ы п , р ед укц и я құб ы лы сы ж үзеге асады .
Мысалы,
кайын аға - кай(ы )наға - кайнаға кайын ата - кай(ы) ната -
кайната кайын ене - кай(ы)нене - кайнене зерек еді - зерек(е)ді -
зеректі барған еді - барған(е)ді - барғанды келетін еді - келетін(е)ді - келетінді Ескерту: Еді көмекш і етістігінің түбірі (е)-
нің түсіріліп айтылуы
аркылы зеректі, барғанды, келетінді сөзпіш індеріндегі
-ды, -ді ө ткен шақ
ж ұрнағы өзі ж алған ған сөзіне ш ақты қ м ағы на
жамап тұрғаны на қарамай, қазіргі қазақ тілінде
күшейту мағынасын беретін демеулік шылау деп
есептеліп дефис (-) арқылы жазылып жүр.