П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет246/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   242   243   244   245   246   247   248   249   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ 
Ы ҚШ АМ ДА Л УЫ
169
д ей тін Ә .Ж ү н іс б е к о в қ а ғ и д а с ы н а с ү й е н іп
отырмыз.
ә) Қатар келген дауысты дыбыстардың сөз 
ж ап сары н д а ы қш ам далуы а н ы қ аң ғар ы л ы п
тұрады. Себебі жазуда толық жазылып, тек айтуда 
ғана ықш амдалады. М ысалы, 
келе алмады, -
(кел)е алмады - кел алмады, сары ат - сар(ы) ат
- сарат, торы ала - тор(ы) ала

торала
деген 
сөздерде қатар келген дауыстылардың алғашқысы 
түсіріліп, ал не істеді - 
не(і)стеді - нестеді, не
үшін - не(ү)шін - нешүн, жаңа ыдыс - жаңа(ы)дыс
- ж аңадыс
д еген д е с о ң ғы дауы сты д ы б ы с 
түсіріліп тұр. Ал б ара
алмады - баралмады, кара
ат - карат, не еткен - неткен
деген сөздерде (а) 
және (а), (е) қатар тұрғандықтан оны ң қайсысы 
т ү с к е н і ( а л ғ а ш қ ы с ы м а , с о ң ғ ы с ы м а? ) 
ескерілмейді.
9.8.4. Дауысты дыбыс редукциясы
Дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуына 
келгенде ең көп әрі ең жиі кездесетін құбылыс 
редукцияға байланысты болып келеді.
Дауысты дыбыс редукциясы ны ң себебін 
“дауысты дыбыстан басталатын қосы м ш аны ң 
ж ал ған уы н а” , “екпінсіз буынны ң айты луы на” 
байланыстырған пікірлердің болғаны мәлім.
Негізінде, қазақ тіліндегі дауысты дыбыс 
редукциясы мына жағдайда жүзеге асады:
а) Д ауы сты ды бы с ред у кц и ял ан у үш ін, 
бірінш іден, соз құрылымы үш буы ннан кем 
болмауға тиіс; екінш іден, сөз құры лы м ы нда 
кемінде екі аш ы қ буын қатар тұруы керек. Осы 
,-екі шарт бойында бар сөздерде ған а дауысты 
дыбыс редукцияланады. Бұл коріністі, анықтап 
айтқанда, дауысты дыбысы редукцияланатын 
сөздің буын үлгісін (Б)А + БА + БА(Б) немесе 
(Б)А + БА + БА + БА(Б) белгілерімен беруге 
болады.
Осы буын үлгісіндегі сөздерде дауысты 
дыбыс редукцияланғанда (Б)АБ + БА(Б) немесе 
(Б)А + БАБ + БА(Б) буын үлгісіне айналады. 
Д ем екбір-бір буын кемиді. М ысалы
,м а+ ғы + на
- м ағ+ на, а+ра+ба

ар+ба, ж о+ға+ры+ғы -
ж о+ғар+ғы
т.б.
Дауысты дыбыс редукциясы түбір сөзде де, 
косымш а ж алғанған созде де жүзеге аса береді. 
Мысалы, 
араба,
мағына сөздері түбір сөздер, бірақ
буын үлгісіне байланысты шартқа сәйкес келіп 
тұр.
Д ауы сты д ы б ы с р е д у кц и ясы қ о с ы м ш а
жалғанған создерде жиі байқалады. Мұның басты 
себебі - ж а л ғ а н ғ а н қо с ы м ш а л а р д ы ң созді 
ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н буы н ү л гісін е с ә й к е с
келтіретіндігі. М ұны мына жағдайдан көруге 
болады:
а) 
Д а у ы сс ы з д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н сөзге 
д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а
жалғанғанда қатар тұратын ашық буынды сөздер 
пайда болады. М ысалы, 
орын+ы - о+ры+ны,
ауыз+ы - а+уы+зы, мойын+ы - мо+йы+ны
т.б. 
О+ры+ны - ор+ны, а+уы+зы - ау+зы, мо+йы+ны
- м ой+ны
б о л ы п д а у ы с т ы д ы б ы с т ы ң
редукциялануы әрі үш буынға жетуіне, әрі қатар 
т ұ р ғ а н а ш ы қ б у ы н д а р д ы ң п ай д а б о л у ы н а 
байланысты.
Д ауы ссыз ды бы сқа біткен сөзге дауысты 
дыбыстан басталған қосымш а жалғану арқылы 
создер де жасалады, сөзпіш ін (сөзф орма) де 
жасалады. М ы салы
,орын+ык - орнык, ойын+а -
ойна, бүйір+ек - бүйрек, дэуір+ен - дэурен, үрік+ек
- үркек, көрік+ем - көркем, сарын+а - сарна,
буын+а - буна, бүйыр+ык

бүйрык
дегенде сөз 
жасалып тұр.
Ал 
ірік+іп - іркіп, корык+ып

коркып,
карын+ым - карным, халык+ым -халкы м , эріп+і
- әрпі, күлып+ы - күлпы, м ү лік+ і - м ү лк і
т.б. 
дегенде сөзпішіндер пайда болған.
Дауыссыз дыбысқа аяқталған сөзге дауысты 
дыбыстан басталған сөздер тіркесіп, бір бунақта 
айтылса да қатар тұрған аш ы қ буындар пайда 
б өл ы п , р ед укц и я құб ы лы сы ж үзеге асады . 
Мысалы,
кайын аға - кай(ы )наға - кайнаға
кайын ата - кай(ы) ната

кайната
кайын ене - кай(ы)нене - кайнене
зерек еді - зерек(е)ді

зеректі
барған еді - барған(е)ді - барғанды
келетін еді - келетін(е)ді - келетінді
Ескерту: Еді көмекш і етістігінің түбірі (е)- 
нің түсіріліп айтылуы 
аркылы зеректі, барғанды,
келетінді
сөзпіш індеріндегі 
-ды, -ді ө
ткен шақ 
ж ұрнағы өзі ж алған ған сөзіне ш ақты қ м ағы на 
жамап тұрғаны на қарамай, қазіргі қазақ тілінде 
күшейту мағынасын беретін демеулік шылау деп 
есептеліп дефис (-) арқылы жазылып жүр.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   242   243   244   245   246   247   248   249   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет