П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 170
МОРФОНОЛОГИЯ ә) Д ау ы сты д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н сө зге д а у ы с с ы з д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а ж алғанғанда да (Б)А + БА + БА(Б) немесе (Б)А + БА + БА + БА(Б) буын үлгілеріндегі сөз не сөзпіш ін пайда болады да, қосы м ш адан бүрын тұ р ған дауы сты д ы б ы с түсіріліп айты лады . Мысалы, ара+лас - а+ р(а)+лас-арлас, әлі+гі- әл(і)гі - элгі, бері+гі -бер(і)гі - бергі, үры+ла - ұ+р(ы)+ла - ұрла, қозы+ла - қо+з(ы)+ла - қозда, т ірі+ ліқ - т і+ р (і)+ лік - т ірлік, ұры+лық - ү + р (ы )+ л ы қ - ұ р л ы қ , ж о ғ а р ы + ғ ы ж о + ғ а + р (ы )+ ғ ы - ж о ғ а р ғ ы , к е н е р е + л е - ке+не+р(е)+ле - кенерле т.б. Д а у ы ст ы д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н с ө з бен дауыссыз дыбыстан басталған сөз тіркесіп, бір бунақта айты лғанда да қатар келген аш ық буын сан ы к ө б е й іп , а л ғ а ш қ ы с ы ң ар д ы ң с о ң ғы дауысты дыбысы редукцияланады. Мысалы, сары м ай - са+р(ы)+май - сармай сары дала - са+р(ы)+да+ла - сардала бөрі жар - бө+р(і)+жар - боржар бөрі басар - бө-р(і)+ба+сар - бөрбасар ары жақ - а+р(ы)+ж ақ - аржақ бері жақ - бе+р(і)+жақ бержақ Редукция құбы лы сы туралы түйін ретінде мына мәселеге көңіл аудару қажет. Ж оғары да айты лған буын саны мен қатар келген аш ы қ буындар дауысты ды бы сты ң түсірілуіне қатаң ш арт бола тұра а та л ға н буын үлгілеріндегі сөздердің барлығы редукцияға ұшырауы міндетті емес. Анықтап айтсақ, редукция құбылысы (Б)А + БА + Б А (Б ), (Б )А + БА + БА + БА (Б) ү л гіл ер ін д е ғ а н а ж ү зе ге асаты н құ б ы л ы с. Сондықтан да бұл буын үлгілеріндегі сөздердегі дауысты дыбыс түгел редукцияға ұшырамайды. Бұл жағдайда былай салыстыруға болады. (Б)А + БА БА(Б) (Б)А + БА + БА(Б) халық+ы - халқы балық+ы - балығы қарын+ы - қарны дарын+ы - дарыны бұйыр+ық - бұйрық бұйыр+ып - бұйырып қозы+ла - қозда ж азы+ла - жазыла бөрі жар - бөржар дәрі бер - дәрібер Б ір ін ш і б а ғ а н д а ғ ы с ө зд ер м ен е к ін ш і б а ға н д а ғы с ө зд ер д ің буын үлгілері бірдей болғаны мен дауысты дыбыс редукциясы тек б ір ін ш і б а ғ а н д а ғ ы с ө зд е р д е ж ү зеге асуы м орф он ологи ялы қ құбы лы старды ң тал ғам а- лылығы н көрсетеді. Д ауы сты ды бы с р е д у к ц и я с ы н ы ң себебі туралы сөз болғанда, оған үнді дыбыстың көрші тұ р у ы н ш арт деп ес еп те у ш іл е р де болды . Ш ы н д ы ғ ы н д а р е д у к ц и я л а н а т ы н д ау ы сты дыбысты ң екі ж ағында үнді ды бы сы ны ң тұруы (мы салы, ор(ы)ны - орны, мой(ы)ны - мойны/, не алдында келуі /хал(ы)қы -халқы , ау(ы)зы - аузы) амалдың іске асуына көмектесетіні рас. Өйткені үнді дыбысы көрші дауысты дыбысты бойы на сіңіріп, жұтып (обсорбция), келесі дауыссыз ды бы спен тіркесуге икемді келеді. Сонды қтан да үнді дыбыспен көрші дауысты дыбыстар басқа д ы б ы с п е н көрш і т ұ р ғ а н д а р ы н а қ а р а ғ а н д а редукцияға жиі ұшырайды. Бірақ дауысты дыбыс редукциясы үшін үнді дыбысты ң болуын шарт деп есептеуте болмайды. Аталған буын үлгісінде тұ р ы п , б асқа дау ы ссы зд ар д ы ң а р асы н д ағы дауыстылар да түсіріліп айтылады. М ысалы, екі қ ала - ек(і)қала - екқала, Алматы да - Алмат(ы) да - Алм ат т а, осы жер - ос(ы)жер - өшшер. Б із осы ж а ғд а й д ы е с к е р е о т ы р ы п , өз ерекш елігін аң ғарту үш ін төм енде дауысты дыбыстың жұтылу себебіне жеке тоқталамыз. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|