СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР 183
тудыруы, екінш іден, сод сөз табына енетін не-
месе оның бедгілі бір тобына тән сөздердің бәріне
ж адғана адуы, сөйтіп, белгілі бір сөз табы ны ң
г р а м м а т и к а л ы қ к а т е г о р и я с ы н ы ң т ү р л е н у
жүйесінің тұлғалы қ көрсеткіші болуы, грамма-
тикалық абстракция жасауы олардың бір-бірімен
байланысты, бірінен екіншісі туындайтын мәндік,
грам м атикалы қ сипаты болып табы лады да,
бұндай сипат сөз тудыратын немесе сөзжасам
қосымшаларында болмайды.
Ал шынында да, сөзжасам қосымшалары созге
жалғанғанда фамматикалық мағына үстемей ме?
С озтудыруш ы (сөзжасам) қосымш алардың бас-
ты қасиеті - өзі ж алғанған сөздің лекси калы қ
м ағы насы н өзгерту, жаңа мағыналы сөз тудыру
болып табылады. Сөз тудырушы қосымшалар бір
сөз табы ны ң шеңберінде парадигмалық жүйе
жасай алмайды, бір ж ағы нан, жалпы категория-
лы қ мәнге сәйкес ортақ ф ам матикалы қ мағына,
екінші жағынан, екінші бір фамматикалық форма
білдіретін грамм атикалы қ м ағы н аға белгілі бір
грамматикалық қатегорияны ң аясында қарама-
қайш ы келетін (оппозициялық) ф ам м ати калы қ
мағына тудырмайды. Сөзжасам қосымшасы жал-
ғанғаннан кейінгі үстелетін ф ам м ати калы қ ма-
ғы на сол қосымша жалғау арқылы пайда болған
лексикалық (деривациялық) мағынаның негізінде
ғана содан туындайды да, морфема ретіндегі
түбірдің ф амматикалы қ мағынасы сияқты мәнде
соз табы на тек осы ж ағы нан қатысты болады.
Сөзжасам қосымшалары бұл ж ағы нан да сөз ту-
дырудың басқа жолдары (мысалы, лекси ка-се-
м антикалы қ, аналитикалы қ) сияқты қасиетте
болып, ф ам м атика тұрғысынан морфологияның
шеңберінде қаралуы оның ф ам м ати калы қ мәні
мен сипаты нан тумай, тек белгілі сөз табынан
болуына ғана байланысты.
М ы салы
,м ал-ш ы , біл-ім деген создерді тал-
дап көрейік. Әдетте, бұлардағы
-шы ж әне
-ім қосы м ш алары н зат есімнен зат есім (мал - зат
есім, мал-ш ы - зат есім) және етістіктен зат есім
(біл - етістік, білім - зат есім) тудыратын ж ұрнақ
деп анықтап жүрміз. Дұрысында бұл жерде
-шы қосымш асы м ам анды ққа, кәсіпке (яғн и малды
бағуға) байланысты,
-ім қосымшасыб/лу қимы-
лы ны ң нәтижесін білдіретін жаңа сөздер жаса-
ған. Міне, осы мағыналары жаңа сөзж асам ды қ
мағына болып табылады да, сөзжасам қосымша-
сының мәні осымен шектеледі. Енді
малшы, білім деген создер (мамандықтың, кәсіптің иесі, я атауы
және білудің нәтижесі, атауы) осындай лексика-
лы қ м ағы насы ны ң жалпылануы, я ғн и , жалпы
зат атауын білдіру сипаты на көшуі нэтижесінде
зат есім болып тұр. Бұл сөздердің зат есім болуы-
на бұл қосымшалардың тікелей қатысы жоқ, бұл
жерде сем антикалы қ процесті - нақты заттың
жалпылануын, сөйтіп, жалпы ф ам м ати каіы қ ма-
ғы наны ң пайда болып, ол зат атауы болғанды қ-
тан зат есім деп танылыгі отыр. Я ғни сөз тудыра-
тын қосы м ш аны ң белгілі бір сөз табыны ң ш ең-
берінде қаралуы ол қосы м ш аны ң ең негізгі қаси-
еті, басты мәні емес, бұдан ол категориялық си-
патқа ие бола алмайды. Ө йткені соз тудырушы
қосымшалардың шеңбері сөз таптарыньпі түрле-
ну жүйесімен, ф ам м ати каіы қ категорияның болу-
болмауымен айқындалмай, кобіне таза сөз туды-
ру, лексикалы қ м ағы на жасау мәселесіне байла-
нысты болады да, сол шеңберде айқындалады.
Сондықтан да қазақ тілінде сан есімнің мағына-
лы қ түрлерін жасайтын форма тудыратын қосым-
шалары болса да, сөз тудыратын қосымш алары
ж оқ және керісінш е, түрленбейтін сөз табы деп
танылатын үстеудің ф ам м атикалы қ форма туды-
ратын қосымш алар жүйесі болмаса да, кейбір
сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған сөздер
үстеу деп танылады.
Сөйтіп, қосымш аларды сөзжасам қосымш а-
лары және форма тудырушы қосымш алар деп
екі үлкен топқа бөлудің ғылыми да, практикалық
та мәні бар, өйткені одан, бір ж ағы нан, қосым-
шалардың басты ф ам м атикалы қ қасиеттерін, ма-
ғы налы қ ерекш еліктерін айқындау арқылы бұл
морфемалардың мәні мен қызметін, тілдік қабат-
тардан алатын орны н аны қтайм ы з, екінш іден,
соның негізінде сөз тудыру қатарының үлгісі ре-
тінде лексикалы қ құбы лы сты ң грамматикалық
мәнін, олардың ара қаты насы н аш ып, сөз туды-
рушы қосы м ш аларды ң грамматикалық мәндегі
категориялық сипаты ж оқ, парадигмалық түрле-
нудің көрінісі емес ж эне сөз формасы бола ал-
майтынын, ал форма тудырушы қосымшалар, ке-
рісінше, сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей,
оған грамматикалық м ағы н а үстеумен бірге сөз
тудырудың тәсілі емес, белгілі бір сөз табына қаты-
сты болып, соның бір ф ам м атикалы қ категория-
сы ны ң немесе сем антикалы қ түрінің тұлғалы қ
көрсеткіш і, дем ек, соз ф орм асы н тудырудың
көрінісі болатынын айқындаймыз. Сондықтан соз
тудыруға байланысты қазақ тілі грамматикала-
рында беріліп жүргендей
жұрнақ терминін ал-
май, оны ң орны на сөзжасам қосымш алары деп
берілген жөн болар еді. Бірақ сөзжасам қосы м -
шаларының ерекшеліктері бұнымен ғана шектел-
мейді. Ол қосы м ш аларды ң құрамды қ (жалаң,
құранды), мағыналық (моносемиялық, полисеми-