П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет261/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
183
тудыруы, екінш іден, сод сөз табына енетін не- 
месе оның бедгілі бір тобына тән сөздердің бәріне 
ж адғана адуы, сөйтіп, белгілі бір сөз табы ны ң 
г р а м м а т и к а л ы қ к а т е г о р и я с ы н ы ң т ү р л е н у
жүйесінің тұлғалы қ көрсеткіші болуы, грамма- 
тикалық абстракция жасауы олардың бір-бірімен 
байланысты, бірінен екіншісі туындайтын мәндік, 
грам м атикалы қ сипаты болып табы лады да, 
бұндай сипат сөз тудыратын немесе сөзжасам 
қосымшаларында болмайды.
Ал шынында да, сөзжасам қосымшалары созге 
жалғанғанда фамматикалық мағына үстемей ме? 
С озтудыруш ы (сөзжасам) қосымш алардың бас- 
ты қасиеті - өзі ж алғанған сөздің лекси калы қ 
м ағы насы н өзгерту, жаңа мағыналы сөз тудыру 
болып табылады. Сөз тудырушы қосымшалар бір 
сөз табы ны ң шеңберінде парадигмалық жүйе 
жасай алмайды, бір ж ағы нан, жалпы категория- 
лы қ мәнге сәйкес ортақ ф ам матикалы қ мағына, 
екінші жағынан, екінші бір фамматикалық форма 
білдіретін грамм атикалы қ м ағы н аға белгілі бір 
грамматикалық қатегорияны ң аясында қарама- 
қайш ы келетін (оппозициялық) ф ам м ати калы қ 
мағына тудырмайды. Сөзжасам қосымшасы жал- 
ғанғаннан кейінгі үстелетін ф ам м ати калы қ ма- 
ғы на сол қосымша жалғау арқылы пайда болған 
лексикалық (деривациялық) мағынаның негізінде 
ғана содан туындайды да, морфема ретіндегі 
түбірдің ф амматикалы қ мағынасы сияқты мәнде 
соз табы на тек осы ж ағы нан қатысты болады. 
Сөзжасам қосымшалары бұл ж ағы нан да сөз ту- 
дырудың басқа жолдары (мысалы, лекси ка-се- 
м антикалы қ, аналитикалы қ) сияқты қасиетте 
болып, ф ам м атика тұрғысынан морфологияның 
шеңберінде қаралуы оның ф ам м ати калы қ мәні 
мен сипаты нан тумай, тек белгілі сөз табынан 
болуына ғана байланысты.
М ы салы
,м ал-ш ы , біл-ім
деген создерді тал- 
дап көрейік. Әдетте, бұлардағы 
-шы
ж әне 
-ім
қосы м ш алары н зат есімнен зат есім (мал - зат 
есім, мал-ш ы - зат есім) және етістіктен зат есім 
(біл - етістік, білім - зат есім) тудыратын ж ұрнақ 
деп анықтап жүрміз. Дұрысында бұл жерде 
-шы
қосымш асы м ам анды ққа, кәсіпке (яғн и малды 
бағуға) байланысты, 
-ім
қосымшасыб/лу қимы- 
лы ны ң нәтижесін білдіретін жаңа сөздер жаса- 
ған. Міне, осы мағыналары жаңа сөзж асам ды қ 
мағына болып табылады да, сөзжасам қосымша- 
сының мәні осымен шектеледі. Енді 
малшы, білім
деген создер (мамандықтың, кәсіптің иесі, я атауы 
және білудің нәтижесі, атауы) осындай лексика- 
лы қ м ағы насы ны ң жалпылануы, я ғн и , жалпы
зат атауын білдіру сипаты на көшуі нэтижесінде 
зат есім болып тұр. Бұл сөздердің зат есім болуы- 
на бұл қосымшалардың тікелей қатысы жоқ, бұл 
жерде сем антикалы қ процесті - нақты заттың 
жалпылануын, сөйтіп, жалпы ф ам м ати каіы қ ма- 
ғы наны ң пайда болып, ол зат атауы болғанды қ- 
тан зат есім деп танылыгі отыр. Я ғни сөз тудыра- 
тын қосы м ш аны ң белгілі бір сөз табыны ң ш ең- 
берінде қаралуы ол қосы м ш аны ң ең негізгі қаси- 
еті, басты мәні емес, бұдан ол категориялық си- 
патқа ие бола алмайды. Ө йткені соз тудырушы 
қосымшалардың шеңбері сөз таптарыньпі түрле- 
ну жүйесімен, ф ам м ати каіы қ категорияның болу- 
болмауымен айқындалмай, кобіне таза сөз туды- 
ру, лексикалы қ м ағы на жасау мәселесіне байла- 
нысты болады да, сол шеңберде айқындалады. 
Сондықтан да қазақ тілінде сан есімнің мағына- 
лы қ түрлерін жасайтын форма тудыратын қосым- 
шалары болса да, сөз тудыратын қосымш алары 
ж оқ және керісінш е, түрленбейтін сөз табы деп 
танылатын үстеудің ф ам м атикалы қ форма туды- 
ратын қосымш алар жүйесі болмаса да, кейбір 
сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған сөздер 
үстеу деп танылады.
Сөйтіп, қосымш аларды сөзжасам қосымш а- 
лары және форма тудырушы қосымш алар деп 
екі үлкен топқа бөлудің ғылыми да, практикалық 
та мәні бар, өйткені одан, бір ж ағы нан, қосым- 
шалардың басты ф ам м атикалы қ қасиеттерін, ма- 
ғы налы қ ерекш еліктерін айқындау арқылы бұл 
морфемалардың мәні мен қызметін, тілдік қабат- 
тардан алатын орны н аны қтайм ы з, екінш іден, 
соның негізінде сөз тудыру қатарының үлгісі ре- 
тінде лексикалы қ құбы лы сты ң грамматикалық 
мәнін, олардың ара қаты насы н аш ып, сөз туды- 
рушы қосы м ш аларды ң грамматикалық мәндегі 
категориялық сипаты ж оқ, парадигмалық түрле- 
нудің көрінісі емес ж эне сөз формасы бола ал- 
майтынын, ал форма тудырушы қосымшалар, ке- 
рісінше, сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей, 
оған грамматикалық м ағы н а үстеумен бірге сөз 
тудырудың тәсілі емес, белгілі бір сөз табына қаты- 
сты болып, соның бір ф ам м атикалы қ категория- 
сы ны ң немесе сем антикалы қ түрінің тұлғалы қ 
көрсеткіш і, дем ек, соз ф орм асы н тудырудың 
көрінісі болатынын айқындаймыз. Сондықтан соз 
тудыруға байланысты қазақ тілі грамматикала- 
рында беріліп жүргендей 
жұрнақ
терминін ал- 
май, оны ң орны на сөзжасам қосымш алары деп 
берілген жөн болар еді. Бірақ сөзжасам қосы м - 
шаларының ерекшеліктері бұнымен ғана шектел- 
мейді. Ол қосы м ш аларды ң құрамды қ (жалаң, 
құранды), мағыналық (моносемиялық, полисеми-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет