П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| білдіретін
ж әне беретін мағынасы оны ң ең бірінші басты қасиеті де, атқаратын қызметі сол мән-мағынасы арқылы жүзеге асатын екінші қасиеті болып саналады. Сонды қтан қосымш а- ларды жіктегенде, олар езі ж алғанған сөздің лек- сикалық мағынасын, сонымен бірге ж алпы ф ам - матикалық м ағы насы н өзгертіп, жаңа лексика- лық немесе сезжасамдық (деривациялық) мағы- на тудыра ма, сол арқылы тілдің сөздік құрамын байыта ма, ж оқ түбір создің лексикалы қ және жалпыграмматикалық мағынасына ешбір өзгеріс енгізбей, тек қосы м ш а грамм атикалы қ м ағы на үстей ме - осы ған қарап қосымшаларды сөз ту- дырушы және форма тудырушы немесе сөз түрлен- дірушідеп екі топқа бөліп қараған жөн. Ал қосымш аларды жіктегенде, ең алдымен, жаңа (лексикалық немесе жалпы грамматикалық) мағы налы сөз тудыра ма, ж оқ па, я ғн и сөздің лексикалы қ немесе ж алпы грам матикалы қ ма- ғынасын өзгерте ала ма, ж оқ па деген қасиетін басты критерий етудің қандай мәні бар? Сөз тудыратын (сөзжасам) қосымшалар фор- ма тудыратын (сез түрлендіретін) қосымш алар- мен сөздің белгілі бір м орф ем алы қ құрамды бөлшегі болып, морфема ретінде бір топ құра- ғанмен, олардан м ағы налы қ, қызметтік ж ағы - нан мүлде өзгеше екенін баса айту керек. С ез тудыратын қосы м ш алар 1) өзі ж ағы нан түбір зөздің лексикалы қ мағы насы н өзгертіп жіберіп, жаңа мағы налы сөз тудырады, 2) сөйтіп барып, сөз тудыру процесінің бір тәсілі ретінде грамма- тикалық мәннен гөрі лексика-семантикалық қаси- ітке ие болып, 3) сөз тудыру қатарындағы белгілі 5ір үлгі ретінде өнім ді-өнім сіздік, құнарлы - ■чарсыздық сипатта көрініп отырады. Сол ар- * олар 4) туынды түбірлердің, жаңа сөздердің н көбейтіп, 5) бұл туындылар жаңа лек- V* единица болып создік құрам ға енеді, оны (создік құрамды) байытып отырады. Бұндай м ағы н алы қ қасиет форма тудырушы қосы м ш а- ларда атымен жоқ. Осындай қасиет пен сипат- тардың нәтижесінде форма тудырушы қосымш а- лармен салыстырғанда сөз тудырушы қосымш а- лардың түбірге (сөзге) жалғану аясы тар. Ал фор- ма тудырушы қосымш алар (қазіргі грамматика- ларда сөз түрлендіретін немесе форма тудыратын жұрнақтар және жалғаулар деп аталатын қосым- ша түрлері), бірінш іден, белгілі бір сөз табына немесе оны ң белгілі бір семантикалық я грамма- тикалы қ тобы на түгел ж алғаны п (ондай қасиет, категориялы қ сипат созжасам қосы м ш алары на мүлдем тән емес), екінш іден, не жаңа мағыналы соз тудырмайды, не түбір білдіретін лексикалы қ м ағы насы н өзгертіп жібермейді, тек сол бір соз табы шеңберінде ©зі ж алғанған түбірге қосымш а грамм атикалы қ қана м ағы на үстейді де, белгілі с ө з т а б ы н ы ң п а р а д и г м а л ы қ ж ү й е с ін ің бір көрсеткіші болады. Сондықтан да осындай типті қосымшалардың тұлғалықтүрленуі мен м ағы на- лы қ жиы нтығы белгілі грамматикалық категория құрайды. Демек, форма тудырушы қосымш алар категориялық форма тудырады да, бұнда өнімді- өнімсіздік, құнарлы-құнарсыздық сипатгың қажеті болмайды. Ең онімді әрі құнарлы деген соз ту- дыруш ы қосы м ш а, мысалы, м ам анды қ, бір іске бейім ділік, икем ділік м әнін білдіретін -іиы, -ші (қосы мш асы ) барлы қ зат есімге бірдей ж алғана бермейді \балықшы, қойіиы, жылқышы, сиыршы т.б. туынды создер болғанм ен ,шортан-шы, сазан-шы, ешкі-ші, лақ-шы, қүлын-шы, тауық-шы т.б. сияқты создер жоқ, демек, бұл жұрнақ зат есімнің бәріне бірдей, мысалы, шортан, сазан, лақ, құлын, тауық, аспан, достық, білім, аялдама, мінбе, кеспе тәрізді толып жатқан негізгі, туынды түбір зат есімдерге жалғанбайды. Сойтіп, форма тудырушы қосым- шалар, бір жағынан, белгілі бір соз табының пара- дигмалық түрлену жүйесінің тұлғалық корсеткіші болып саналса, екінші ж ағы нан, сол соз табын, оны жеке сәз табы ретінде тануға негіз болатын осындай морфологиялық белгілері арқылы басқа созтаптарынан ерекшелендіретін грамматикалық тұлғалар жүйесі, яғни морфологиялық критерий- ге негіз болатынын, соз табының грамматикалық сипатының басты корінісі екенін ескеру қажет. Осы қасиеттің негізінде, соз ж оқ, форма тудырушы қосымш алардың, біріншіден, создің лексикалы к мағынасын озгертпей, оған белгілі категориялық шеңберде грамматикалық м ағы на үстеуі, сойтіп, белгілі бір соз табының грамматикалық формасын |