ІҮШГЧ^ЫҮІАЛЫІУ, ҚХГАІУІЫ
Бұндағы қосымш а морфемаларды керісінше
етіп тізбектеуге бола бермейді, ойткені бұл ма-
ғы н ан ы б ілдіретін осы сөзді құрауда әрбір
косымш а морфемалардың озіне тиісті мән - ма-
ғынасы, алатын орны, кейде атқаратын қызметі
бар. Қосы мш аларды ң тұл ғал ы қ сипаты келесі
тақырыпта арнайы сөз етіледі.
Тұбір м орф ем аны ң м ағы насы нақты лы, ол
м ағы на түбірдің тікелей өз бойында және өзі
дербес болса, қосы м ш а м орфеманы ң мағынасы
тым жалпы, тек сөздің құрамында ғана анықта-
лады, түбір білдіретін м ағы наға ғана негізделеді,
олар дербес қолданылмайды. Осымен байланыс-
ты тілімізде түбір м орф ем алар сан ж ағы н ан
қосы м ш а м орфемадан әлдеқайда көп. Тарихи
ж ағы нан бұл екеуі де жетіліп отырады, олар
көбейіп, өзгеріп те отырады. Кейбір морфемалар
тілімізден ш ы ғы п қалса, кейбір морфемалар
екінш і бір м о р ф ем ам ен қосы лы п кетіп, өлі
м орф ем аға ай н а л а д ы :
-уан, -уат , -оят, -оян,
-үзын, -үзак, -кызыл,
-
кыздыр, барғаннан соң, -бар-
ғансоң, -барғасың, шейін, -ш а/-ш е
т.б.
Қ осы мш алар белгілі топтағы сөздерге жал-
ғанады , оларды ң өз ішінде де м ағы налары мен
қызметтері бірдей емес. Біразы өздері ж алған-
ған создерге жаңа лексикалы қ немесе сөзжасам-
д ы қ я д е р и в а ц и я л ы қ м ағы н а үстесе (
ж ы лкы -
шы, апта-лык, шеге-ле, біл-ім),
сөйтіп, сөзжасам
тәсілінің бір түрі болып таны лса, енді біразы
сөздің м ағы насы на еш бір озгеріс енгізбей, таза
грамматикалық м ағы на үстеп, кейде ол сөзді ба-
сқа сөзбен байланы стырып та тұрады. Осындай
мағыналары мен қызметтеріне қарай қосымша-
лар копш ілік грамм атикаларда
ж үрнак-ж алғау
болып бөлініп жүр. Демек, морфемалық құрамы
ж ағы нан
түбір, косымша,
(жалғау, жұрнақ),
соз
деген бәліктер мен ұғы м дар болады. Бұлардан
басқа кейбір еңбектерде соз, туынды түбір деген
ұғы м дарм ен сәйкес келетін
негіз
(создің негізі)
деген термин де ара-кідік қолданылып жүр. Сон-
дай-ақ мағыналық ж ағынан қосымша морфема-
ларды ң, я ғ н и , қосы м ш аларды ң өз ішінде омо-
нимдік, синонимдік, антонимдік, моносемиялық
- полисем иялы қ сипаттары , құрамы ж ағы нан
жалаң және күрделі, құрам а, шығуы ж ағы нан
төл және кірме қосымш алар бар екенін ескерген
жөн.
1.2. Қ О С Ы М Ш А Л А Р. Қ О С Ы М Ш А Л А РД ЬІ Ж ІК ТЕУ
Қ азақ тілінде қосы м ш а немесе қосымш а
морфема ұғы м ы ны ң мәні неде, сипаты қандай?
Қ азақтіл білімінде қосымшалар морфеманың
бір түрі ретінде м ағы налы қ ерекш еліктері мен
қызметі ж ағы нан жалғау мен ж ұрнақ болып екі-
ге бөлініп жүргені белгілі. Сөздің м орф ология-
л ы қ құрамды бір бөлігі ретінде ж әне сөздің ма-
ғыналы дербес бөлшегі болып табылатын түбірден,
бір ж ағы н ан , бөлек морфема, екінш і ж ағы нан,
түбірмен бірлесіп барып сөз құрап, қосымш а мән
үстеп, бірлікте тұру арқылы және кейде ол сөзді
сөйлеу процесінде басқа сөздермен қары м -қаты -
насқа түсіріп тұратын морфема ретінде, танылып
ж үр. О с ы н ы ң н е гізін д е , үш ін ш і ж а ғ ы н а н ,
с ө зд ер д ің с и н т е т и к а л ы қ ж о л м ен ж а с а л ғ а н ,
біріншіден, жаңа сөз жасайтын немесе сөзжасам
тұлғалары , екінш іден, сөз түрлендіретін немесе
ф орм а тудыратын және, үшіншіден, соз ж алғас-
тыратын немесе сөз байланыстыратын тұлғалары
деп бөлу дәстүрі бар.
Ал түркологияда қосымш а деген ұғым “аф-
ф и к с ” терм инім ен белгіленеді де, ол көбіне өз
ішінде әрі қарай жіктелмей, өте кең мағы нада
қолданылады, сөйтіп, “афф икс” деген термин, бір
ж ағы н ан қазақ тілінің грамматикаларында қол-
даны лы п жүрген қосы м ш а мәнінде, екінш і жа-
ғы н ан , әрі жалғау, әрі ж ұрнақ мәнінде бірдей
жұмсалады. Сондықтан да түркологиялық әдеби-
еттерде бір ж ағы н ан , “аф ф икс м нож ественного
числа” (көптік жалғау), “аффикс падежа” (септік
ж алғау), “аф ф икс принадлеж ности” (тәуелдік
жалғау), “аффикс сказуемости” немесе “ предика-
тивности” (жіктікжалғау), екінші ж ағы нан, “аф-
фиксы залога” (етіс жұрнақтары), “аффиксы сте-
пени ср авн ен и я” (шырай ж ұрнақтары ), үшінші
жағынан, “аффиксы именного словообразования”
(есім тудыратын ж ұрнақтар) деген күрделі тер-
миндер немесе жеке жалғаулар мен бірге сәз
түрлендіретін қосымшалардың да, сөзтудыратын
қосы м ш аларды ң да әрбір түрін “а ф ф и к с ” деп
көрсету жиі кездеседі. Бұнымен бірге “аф ф и кс”
термині м ағы насы мен қызметтік ерекшеліктері
ж ағы нан кейде соз түрлендіруші (словоизмени-
тельны й), соз тудырушы (словообразую щ ий),
форма тудырушы (формообразующ ий) болып та
болініп отырады.
Қайткен күнде де қазақ тіл білімінде қосым-
шаларды белгілі түрлерге жіктеуге негіз болатын
қасиеттері қосымшалардың мәні, мағыналықсыр
сипаты, қолданыстық қызметі, жіктеу жүйесі то
лы қ айқындалды деуге болмайды. Қосымшалар-
ды ң қазақ тілі грамматикаларында көрсетілп
жүрген айырым белгілері, мағыналық, қызметт^
түрлері оны сөз құрамының бір морфемалы|
жоқ болуы, я ғн и қосы м ш а атаулының түбірге
ж алғанбай еш бір м ән -м ағы н а білдіре адмауы,
демек, өз бетімен жеке дара қолданылмауы және
түбірдің ды бы сты қ ы ңғайы на, әуеніне лайы қ
үндестік заңы негізінде құбылып, вариантталып
барып түбірге ж алғануы. Ж әне осымен қатар
қ о с ы м ш а л а р т ү б ір г е ж а л ғ а н у ы а р қ ы л ы ,
біріншіден, ж аңа м ағы на білдіріп, ж аңа сөз ту-
дыру немесе, екінш іден, түбір білдіретін негізгі
мағы наны өзгертпей, оған әр түрлі қосымш а
мағына үстеуі болып табылады. Соны ң нәтиже-
сінде барып қосы м ш алар белгілі қы змет атқара
алады немесе қызметі семантикалық сипатының
шеңберінде қалып қояды. Сөйтіп, қосымшалар-
ды ң
Достарыңызбен бөлісу: |