П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет260/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   256   257   258   259   260   261   262   263   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
181
бөлігі ретінде, әсіресе сем антикалы қ мәні мен 
грамматикалық - тұлғалық, қызметтік дербестігі 
жоқ, түбірден озгеше морфема ретіндегі ерекше- 
ліктері қажетті сипаты болып саналғаны м ен, ол 
қосымшалардың өз ішіндегі құрылымдық-мағы- 
налы қ қасиетін, қы зм еттік-м әндік ерекш елік- 
терін, соларға байланысты тілдің грамматикалық 
құры лы сы н, оның сырын айқындап, соған бай- 
ланысты жіктелу түрлерін толы қ таныта алмай- 
ды. Өйткені “ аф ф и кс” деген термин де, қосы м - 
ша да м ағы налы қ-құры лы м ды қ ж ағы н ан да, 
қызметтік-қатыстық жағынан да бұл тілдік құбы- 
лыстың әр түрлі грамматикалық сипатын, әсіре- 
се оны ң жіктелуге негіз болатын сипаты н сара- 
лай алмайды.
' “А ф ф икс” терминін қосымш а деп қазақш а- 
л ап , оны тү р к о ло ги яд ағы үлгідей қосы м ш а 
түрлерінің нақтылы атауларымен қосақтап “жіктік 
қосы м ш а” , “септік қосы м ш а” , “ көптік қосы м - 
ш а” , “ гәуелдік қосы м ш а” , “ шырай қ о сы м ш а” , 
“ш ақ қосы м ш асы ” , “етіс қосымш асы” , “зат есім 
тудыратын қ о сы м ш а” , “сын есім тудыратын 
қосымш а” , “етістіктудыратын қосымш а” т.б. деп 
қолдану мүмкін болғанымен, қазақ тілінің грам- 
матикаларында алынып жүргеніндей қосы м ш а- 
ның озін м ағы налы қ, қызметтік ерекш еліктері- 
не қарай түрлерге бөліп, сол бөлінген түрлерінің 
атауын ғана нақтылы анықтауыштармен қосақ- 
тап “септікж алғау” , “ шырай ж ұрнақтары” , “сөз 
тудырушы ж ұрнақтар” т.б. сияқты қолданудың 
ғылы ми негізі бар екенін байқайм ы з. Бұдан 
қосымш а морфе\Ліның жалпы ерекшеліктерімен 
бірге оның түрлерінің өзара айырмашылықтарын, 
әр түрінің м ағы налы қ, қы зметтік қасиеттерін, 
түрленуінің принциптері мен критерийлерін және 
оны ң грамм атикалы қ құрылыс жүйесінен ала- 
ты н орньін айқы ндай алм айм ы з. Әңгіме ол 
түрлерінің аталуында, терминдерінде емес, негізгі 
мәнінде, солай боліп жіктеудің ғылыми негізінде 
және оның тілдің грамматикалық құрылыс жүйе- 
сіндегі сырларын аша алуында.
Қ азақ тілі грамматикаларында өздеріне тән 
“ мағыналары мен қызметтеріне қарай сөзден сөз 
тудыратын қосымш алар (морфемалар) ж ұрнақ- 
тар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосым- 
шалар (морфемалар) жалғаулар д е п ” аталады. 
Сонымен бірге қосымшалар бір ы ңғайдаж ұрнақ 
пен жалғау болып жіктеліп, соны ң ішінде “ ма- 
ғынасы мен қызметіне қарай ж ұрнақтарды сөз 
тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар деп 
екі салаға” бөлу дәстүрі де бар. Тіпті кейде 
“кейбір жұрнақтар әрі соз тудыратын, әрі форма
тудыратын синтетикалы қ морфема есебінде де 
қызмет ете береді” . Ал мағы налары мен қызмет- 
тері, сөздер арасы ндағы әр түрлі қатынастарды 
білдіруі ж ағы нан “ж алғаулар сөйлем ішіндегі 
сөздердің араларындағы әр қилы аса жалпы қаты- 
настарды білдіріп, олардың түр-түрлерінің көрсет- 
кіштері есебінде қызмет етсе, жұрнақтар ол қаты- 
настарды білдірмейді, тек өздері жалғанған сөздер- 
ге жаңа лексикалы қ м ағы налар үстеумен шекте- 
летіндігі” де корсетілген./Сонымен бірге қосым- 
шалар кейде “сөз тудыратын морфемалар (қосым- 
шалар), сөз түрлендіретін морфемалар (қосымша- 
лар) және сөз жалғастыратын морфемалар (қосым- 
шалар) болып бөлініп” , соған лайы қ әрқайсысы 
“сөз тудырушылар, сөз түрлендірушілер, сөз жал- 
ғастыруш ы лар” делініп, осындай жеке термин- 
дерге ие болып жіктелу үлгісі де бар. Қосымша- 
ларды жіктеуде, ең алдымен, қосымшалардың қан- 
дай басты белгілерін негізге алуға тиістіміз де- 
геннің басы н аш ы п алуымыз керек, өйткені 
қосымшаларды бірде бір түрлі принциппен, екін- 
шіде екінші түрлі принциппен топтасақ, қосым- 
шалар ғылыми негізде жіктелмейді, олардың се- 
мантикалық-грамматикалық сипаты ашылмайды. 
Бұл бір. Екінш іден, қосымш алардың білдіретін 
м ағы налы қ сипаты, қызметі, олардың өзіндік 
қасиеті деген ұғымдар бір-бірінен ажыратылмай, 
сапырылысып кетеді де, олар туралы жаңсақ пікір 
қалыптасады. Айталы қ, қосымш алардың жаңа 
мағы налы сөз тудыруы немесе форма тудыруы 
олардың қызметі емес, м ағы налы қ мәні болып 
табылады. Немесе “грамматикалық категориялар- 
ға тән тиісті ереже береліктей жүйелі заңдар 
жұрнақтарда да, әсіресе, сөз тудырушы жұрнақ- 
тарда да бар” деу де ғылыми жағынан дәлелсіз, 
негізсіз. Үшіншіден, қосымшаларды жіктеуде ең 
алдымен неге сүйену керек, олардың мағыналық 
ерекшеліктері негізге алынуы керек пе, әлде қыз- 
меті негізге алынуы керек пе және осының қай- 
сысы болса да, оның ғылыми негізі недедегеннің 
басы ашылмай қалады. Қосымшаларды ешбір да- 
усыз жіктеуге негіз болатын, ғылыми мәнін ай- 
қындап ашатын жүйелі белгілері, негізгі ерекше- 
ліктері бар ма?
Қосымш алар м орфеманы ң бір түрі ретінде 
қандай сипаттары арқылы ерекшеленеді және түбір 
морфемадан қандай қасиеттері мен белгілері не- 
гізінде ажыратылады? Міне осыдан барып қосым- 
шаларды жіктеуге нақты критерий туынд 
Осы ж ағы нан келсек, қосымш а морфема' 
бірінші және басты семантикалық-грамма^ 
белгісі - м ағы н алы қ және түлғалы к д




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   256   257   258   259   260   261   262   263   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет