СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР 181
бөлігі ретінде, әсіресе сем антикалы қ мәні мен
грамматикалық - тұлғалық, қызметтік дербестігі
жоқ, түбірден озгеше морфема ретіндегі ерекше-
ліктері қажетті сипаты болып саналғаны м ен, ол
қосымшалардың өз ішіндегі құрылымдық-мағы-
налы қ қасиетін, қы зм еттік-м әндік ерекш елік-
терін, соларға байланысты тілдің грамматикалық
құры лы сы н, оның сырын айқындап, соған бай-
ланысты жіктелу түрлерін толы қ таныта алмай-
ды. Өйткені “ аф ф и кс” деген термин де, қосы м -
ша да м ағы налы қ-құры лы м ды қ ж ағы н ан да,
қызметтік-қатыстық жағынан да бұл тілдік құбы-
лыстың әр түрлі грамматикалық сипатын, әсіре-
се оны ң жіктелуге негіз болатын сипаты н сара-
лай алмайды.
' “А ф ф икс” терминін қосымш а деп қазақш а-
л ап , оны тү р к о ло ги яд ағы үлгідей қосы м ш а
түрлерінің нақтылы атауларымен қосақтап “жіктік
қосы м ш а” , “септік қосы м ш а” , “ көптік қосы м -
ш а” , “ гәуелдік қосы м ш а” , “ шырай қ о сы м ш а” ,
“ш ақ қосы м ш асы ” , “етіс қосымш асы” , “зат есім
тудыратын қ о сы м ш а” , “сын есім тудыратын
қосымш а” , “етістіктудыратын қосымш а” т.б. деп
қолдану мүмкін болғанымен, қазақ тілінің грам-
матикаларында алынып жүргеніндей қосы м ш а-
ның озін м ағы налы қ, қызметтік ерекш еліктері-
не қарай түрлерге бөліп, сол бөлінген түрлерінің
атауын ғана нақтылы анықтауыштармен қосақ-
тап “септікж алғау” , “ шырай ж ұрнақтары” , “сөз
тудырушы ж ұрнақтар” т.б. сияқты қолданудың
ғылы ми негізі бар екенін байқайм ы з. Бұдан
қосымш а морфе\Ліның жалпы ерекшеліктерімен
бірге оның түрлерінің өзара айырмашылықтарын,
әр түрінің м ағы налы қ, қы зметтік қасиеттерін,
түрленуінің принциптері мен критерийлерін және
оны ң грамм атикалы қ құрылыс жүйесінен ала-
ты н орньін айқы ндай алм айм ы з. Әңгіме ол
түрлерінің аталуында, терминдерінде емес, негізгі
мәнінде, солай боліп жіктеудің ғылыми негізінде
және оның тілдің грамматикалық құрылыс жүйе-
сіндегі сырларын аша алуында.
Қ азақ тілі грамматикаларында өздеріне тән
“ мағыналары мен қызметтеріне қарай сөзден сөз
тудыратын қосымш алар (морфемалар) ж ұрнақ-
тар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосым-
шалар (морфемалар) жалғаулар д е п ” аталады.
Сонымен бірге қосымшалар бір ы ңғайдаж ұрнақ
пен жалғау болып жіктеліп, соны ң ішінде “ ма-
ғынасы мен қызметіне қарай ж ұрнақтарды сөз
тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар деп
екі салаға” бөлу дәстүрі де бар. Тіпті кейде
“кейбір жұрнақтар әрі соз тудыратын, әрі форма
тудыратын синтетикалы қ морфема есебінде де
қызмет ете береді” . Ал мағы налары мен қызмет-
тері, сөздер арасы ндағы әр түрлі қатынастарды
білдіруі ж ағы нан “ж алғаулар сөйлем ішіндегі
сөздердің араларындағы әр қилы аса жалпы қаты-
настарды білдіріп, олардың түр-түрлерінің көрсет-
кіштері есебінде қызмет етсе, жұрнақтар ол қаты-
настарды білдірмейді, тек өздері жалғанған сөздер-
ге жаңа лексикалы қ м ағы налар үстеумен шекте-
летіндігі” де корсетілген./Сонымен бірге қосым-
шалар кейде “сөз тудыратын морфемалар (қосым-
шалар), сөз түрлендіретін морфемалар (қосымша-
лар) және сөз жалғастыратын морфемалар (қосым-
шалар) болып бөлініп” , соған лайы қ әрқайсысы
“сөз тудырушылар, сөз түрлендірушілер, сөз жал-
ғастыруш ы лар” делініп, осындай жеке термин-
дерге ие болып жіктелу үлгісі де бар. Қосымша-
ларды жіктеуде, ең алдымен, қосымшалардың қан-
дай басты белгілерін негізге алуға тиістіміз де-
геннің басы н аш ы п алуымыз керек, өйткені
қосымшаларды бірде бір түрлі принциппен, екін-
шіде екінші түрлі принциппен топтасақ, қосым-
шалар ғылыми негізде жіктелмейді, олардың се-
мантикалық-грамматикалық сипаты ашылмайды.
Бұл бір. Екінш іден, қосымш алардың білдіретін
м ағы налы қ сипаты, қызметі, олардың өзіндік
қасиеті деген ұғымдар бір-бірінен ажыратылмай,
сапырылысып кетеді де, олар туралы жаңсақ пікір
қалыптасады. Айталы қ, қосымш алардың жаңа
мағы налы сөз тудыруы немесе форма тудыруы
олардың қызметі емес, м ағы налы қ мәні болып
табылады. Немесе “грамматикалық категориялар-
ға тән тиісті ереже береліктей жүйелі заңдар
жұрнақтарда да, әсіресе, сөз тудырушы жұрнақ-
тарда да бар” деу де ғылыми жағынан дәлелсіз,
негізсіз. Үшіншіден, қосымшаларды жіктеуде ең
алдымен неге сүйену керек, олардың мағыналық
ерекшеліктері негізге алынуы керек пе, әлде қыз-
меті негізге алынуы керек пе және осының қай-
сысы болса да, оның ғылыми негізі недедегеннің
басы ашылмай қалады. Қосымшаларды ешбір да-
усыз жіктеуге негіз болатын, ғылыми мәнін ай-
қындап ашатын жүйелі белгілері, негізгі ерекше-
ліктері бар ма?
Қосымш алар м орфеманы ң бір түрі ретінде
қандай сипаттары арқылы ерекшеленеді және түбір
морфемадан қандай қасиеттері мен белгілері не-
гізінде ажыратылады? Міне осыдан барып қосым-
шаларды жіктеуге нақты критерий туынд
Осы ж ағы нан келсек, қосымш а морфема'
бірінші және басты семантикалық-грамма^
белгісі - м ағы н алы қ және түлғалы к д