2 0 2
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
меті өзі қатысты сөз табы ны ң құрам ы н жаңа
сөзбен толықтыру болып саналады я ғн и ол өзі
қатысты сөз табына жататын сөздерді, атаулар-
ды жасайды. М әселен, зат есімнің сөзжасамдық
ж ұрнақтары зат есімге жататын атауларды жа-
сайды:
өнім, малшы, дэрігер, кітапхана, бөлім, қаты-
сым
сияқты туынды сөздердің бәрі зат есімнің
сөзж асам ды қ ж ұрнағы арқы лы ж асалған. Сын
есімнің созжасамдық жұрнақтары сы нды қ белгі
м ағы насы н білдіретін сын есім атауларын жа-
сайды. Мысалы
таулы, сэнді, өнерпаз сезгіш, сәнқой,
білгіш
сияқты туынды түбір сын есім сөздер сын
есімнің сөзжасамдық жұрнақтары арқылы жаса-
лып, сы нды қ белгі м ағы насы н білдірген.
Осы сияқты басқа сөз таптарының жұрнағы
да өзі телулі сөз табына қызмет етеді, оның атау-
ларын жасап, сөздік құрамын толықтырады. Со-
нымен бірге ж ұрнақтарды ң бірнеш е сөз табына
ортақ болып келуі де кездеседі. Бұл көбінде
жұрнақтарды ң м ағы налы қ ж ағы н ан дамуымен
байланысты болады. Ж ұрнақтарды ң м ағы насы
кеңіп, бір м ағы н ан ы ң үстіне екінш і м ағы наны
қосып алуы тілде өте жиі кездеседі. Осы жұрнақ
м ағы насы ны ң дамуы, кеңуі нәтижесінде бір сөз
табыны ң ж ұрнағы екінші сөз табыны ң м ағы на-
сын қосып алады да, бұры нғы м ағы насы н сақ-
тай оты рып, екі сөз табында да қы зм ет атқара-
ды. Сөйтіп, бұл ж ұрнақтарды ң бірнеш е сөз та-
бына ортақтық қасиетін қалыптастыратын жол-
ды ң бірі болып саналады.
Ж ұрнақтарды ң м ағы н асы н ы ң кеңуі тілде
омоним жұрнақтардың көбеюіне әсер етеді:
буын,
түйін, келін, қорған
деген туынды түбірлердегі
зат есім жасайтын
-ын, -ін,
-яж ұрн ағы м ен
жуын,
киін,
деген өздік етістің
-ын, -ін,
-яж ұрна-
ғы тұлғасы жағынан бірдей. Бұлардың сөзге қоса-
тын мағынасы да түрлі, сондықтан олар омоним
ж ұрнақтарға жатады. О м оним ж ұрнақтар тілде
аз емес.
С оны мен бірге сөзж асам ды қ ж ұрнақтарда
синоним дік қасиет те бар:
жүмысшы - ж үмыс-
кер, қьізметкер - қызметші, ақта - ағарт, дәнде -
дәнік, сазар - саздан, қарайт - қарала, өнерпаз -
өнершіл, білімпаз
-
білімді, білгір - білгіш
т.б.
Кейде тілдегі синоним ж ұрнақтарды ң ма-
ғына жақындығына қарамастан, олардың бірінің
орны на екінш ісі қолданы ла бермейтіні белгілі:
орақ, елек, қайрақ, күрек сөзцері - ақ, -қ, -к
жұрнақ-
тары арқылы ж асалған құрал атаулары. Ал дәл
осындай мына құралдардың атаулары
өшіргіш,
сүзгіш, қырғыш -ғыш, -гіш
ж ұрнақтары арқылы
жасалған. Туынды түбірдің қай үлгі арқылы жа-
салуы тілдің ішкі заңдылығы арқылы шешілгені
байқалады. Ж ұрнақтардың тілде атқаратын қы з-
меті бірдей емес. Олар өте өнімді болып, сөз тал-
ғамай белгілі топтағы сөздерге ж алғана береді.
Мысалы:
малшы, егінші, жазушы, колхозшы, үгітші,
энші, етікші, суретші, қасапшы, биші
т.б. Ал бірсы-
пыра жұрнақтар сөз талғап, белгілі сөздердің құра-
мында ғана кездеседі, сөз жасау ж ағы нан өнімсіз
болып келеді. М ы салғатілд
е көйлекшең, байпақ-
шаң, бешпентшең, мәсішең
сияқты сөздердегі
-шаң,
-шең
ж ұрнағы көйлек, байпақ, бешпент, мәсі ки-
ген адам деген ұғымды білдіреді. Осы ж ұрнақ
басқа киім аттарына жалғанбайды,
көйлекшең, беш-
пентшеңдеуге
болғаны мен, сол сияқты киім аты
шапан, тон
сөздерінен
іиапаншаң, тоншаң
сияқты
туынды түбір жасалмаған.
Бұдан ш ығатын қорытынды - жұрнақтардың
сөзжасамдық қабілеті бірдей емес. М ысалы,
-шаң,
-шең
ж ұрн ағы киім атауларына ж алған ы п , зат-
тың белгісін білдіру қызметін ерте тоқтатқан. Сон-
дықтаң киімнің кейінгі пайда болған түрлерінен
бұл ж ұрн ақ арқы лы сөз ж асалм аған. М ұндай
сөзжасамдық жұрнақтар тілде біраз. М ысалы,
бе-
лес, дөңес, оңғақ, тоңғақ, жент, киіт, бүкір
сияқты
туынды түбірлер құрамындағы жұрнақ қазіргі тілде
сөзжасамдық қызмет атқарып жүрген жұрнақтар
қатарына жатпайды.
Бұл ай ты лған д ар қа за қ тілін ің сөзж асам
жүйесі көне замандардан бастап, күні бүгінге дейін
дамып, күрделеніп, екшеліп, толығып қазіргі дәре-
жеге ж еткенін көрсетеді. Осы ұзақ уақыттың
ішінде сөзж асам ны ң ішкі заңды лы қтары , құра-
мы, сөзж асам ды қ нұсқалары , олардың қызметі,
м ағы насы нақты ланы п, тұтас бір күрделі жүйе
ретінде қалыптасқан.
Достарыңызбен бөлісу: |