2.3.1. Синтетикалық тәсілі
Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл ту-
ынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобы на кіреді.
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы
тілдер болғанды қтан, синтетикалы қ тәсіл біздің
тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқа-
рады.
С интетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа-
саудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл
тәсіл арқылы туынды сөз жасау үш ін, оған екі
тілдік бірліктің қатысуы керек:
1) лексикалы қ мағыналы сөз,
2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа-
сауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсы-
сыны ң өзінің атқаратын қызметі бар.
Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасы-
на арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасау-
ға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
М ысалы,
жүлдегер, ақта, ақылды, болеқор
си-
яқты туынды создердің жаңа мағынасы
жүлде, ақ,
ақыл,
бэлесөздерінің негізінде жасалған, сондық-
тан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз
сөздердің мағынасы мен туынды
жүлдегер, ақта,
ақылды,
6элеко/?сөздерінің м ағы насы байланыс-
ты. Ол м ағы на байланы сты лы қ негіз сөздің ма-
ғы насы ны ң туынды м ағы н аға арқау болғанды -
ғы нан туып тұр. С оны мен туынды сөздің негіз
сөзі болатын лекси калы қ бірліктер туынды ма-
ғына жасау үшін қажет.
Туынды сөз ж асауға қаты саты н лексикалы қ
бірліктерге қойылатын негізгі талап оның лекси-
калы қ м ағы насы болуы екен. Ал оны ң тұлғасы
мен құрамына ешбір ш ек қойы лмайды, сондық-
тан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі
түбір сөз де, біріккен сөз де, қы сқар ған сөз де
атқара береді.
Мысалы,л:өге/7,
түндік, айлық, өртен
деген ту-
ынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал
егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық
дегендерге
егін,
өнім, білім, сәнқой
деген туынды түбірлер негіз
болған. С ондай-ақ
белбеусіз, колхоздас
деген ту-
ынды ларға біріккен сөз бен қы сқарған сөз негіз
болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз
қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер
атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалы қ
мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексика-
лы қ мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синте-
тикалы қ тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туын-
ды түбірлердің м ағы насы оны ң құрамындағы
негіз сөзге байланысты. Негіз сөз я ғн и негізгі
морфеманы ң м ағы насы туынды түбірдің м ағы -
насына арқау болады. Сондықтан оның мағына-
сы мен туынды лексикалы қ м ағы на байланысты
болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетика-
л ы қ тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол - жал-
пы сөзж асам ға қатысты қалы п тасқан , толы қ,
қатал сақталатын заңдылық.
Туынды сөздің ж асалуына негіз болған сөз
бен одан жасалған туынды сөздің м ағы на байла-
ныстылығы арқылы туынды түбірдің қай сөзден
не арқылы жасалғанын түсіндіруге болады. Мы-
салы ,
өнім
деген туынды түбірдің лекси калы қ
м ағы насы өну арқылы ш ы ққан заттың аты.
Ал негізгі түбір сөздердің мағынасының неге
олай екенін түсіндіру мүмкін емес:
күн, ай, көк,
жел
т.б.
Сонымен сөзжасамдық м ағы наны негіз сөз
бен туынды түбірдің м ағы на байланы сты лы ғы
арқылы ажыратуға болады.
Негіз сәз дегеніміз - туынды созді ж асауға
негіз болатын лексикалы қ мағыналы соз. Мыса-
лы ,
дэрігер, аңшы, өнерпаз
деген туынды түбірлер-
дегі негіз создер:
дэрі, аң, өнер.
М іне, сонда дәрі
мен дәрігер, аң мен аңш ы , өнер мен онерпаз
деген создердің мағынасы байланысты. Өйткені
дэрігер
деген создің ж асалуына
дэрі
деген соз
негіз болған, сондықтан ол
дэрігеряеген
туынды
сөздің м ағы насы на кірген, сол арқы лы
дэрі
мен
дэрігер
деген создің м ағы налы қ байланы сы ту-
ған. Сол сияқты
аң
мен
аңшы
сөзінің м ағы на-
л ы қ байланы сы
аң
сөзі арқы лы туған.
Өнер
мен
өңерпаз
да сол сияқты. Ж алпы туынды түбір ата-
улының бәрінде осы заңдылық сақталады. Орыс
тіл білімінде оны “мотивированность значения”
деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен
байланысты айтылады.
Туынды түбір соз бен негіз сөздің м ағы на
байланы сты лы ғы , әсіресе, созж асам ды қ ұяда
ан ы қ корінеді. С озж асамды қ ұяға бір негізгі
түбірден орбіген толып жатқан туынды түбірлер
жатады. М ысалы, “ Қазіргі қ а за қ тіл ін ің созжа-
сам жүйесі” атты 1989 жылғы монографиядаоас
сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туын-
ды түбір жасалғаны келтірілген.
Осы туынды түбірлердің бәрінің м ағы насы
бас
созімен байланысты. Ол ж алғы з осы созжа-
самдық ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр созжа-
самдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар
бір-бірімен м ағы на ж ағы нан байланысты бола-
ды. Өйткені бір ұядағы туынды түбірлердің
бәрінің құрамынан ұяның негіз созі орын алады
да, ұядағы туынды түбірлердің м ағы на байланы-
сты лы ғын туғызады.
Туынды түбірдің құрам ы ндағы негіз создің
лексикалы қ мағыналы созден болуы міндетті са-
налуы оны ң туынды түбірдің лексикалы қ м ағы -
насына арқау болуымен байланысты. Туынды
түбірлердің құрамында негіз создің өзіндік атқа-
ратын қызметі - жаңа лексикалық мағынаға арқау,
өзек болу.
С интетикалы қ тәсіддегі екінші тұлға, екінші
тілдік бірлік созжасамдық жұдррқ. Синтетикалық
созжасамда ж ұрн ақ негізгі мүше болып санала-
ды, оның қатысынсыз синтетикалық тәсіл арқы-
лы ешбір туынды түбір жасалмайды.
С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын-
ды создер туынды түбір деп аталады. Туынды
түбір негіз сезден сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы
жасалады.
М ы салы ,
байпак+шаң>байпакшаң, сыр+лы>
сырлы, түн+ек>түнек, іиүкір+лік>шүкірлік, эсем-
+паз >эсемпаз, күлын +да >күлында
т.б.
С оны мен туынды түбірлер бір негізгі мор-
фема мен бір көмекші морфемадан тұрады. Мы-
салы,
әнерпаз < өнер
(негізгі морфема) +
паз
(комекші морфема). Осы сияқты барлық туынды
түбірлер негізгі морфема мен комекш і морфема-
дан я ғн и ж ұрнақтан тұрады:
төстік< төс+тік,
аспаз <ас + паз, жерлес< жер + лес, куэгер< куэ +
гер, сынык< сын + ык, сына < сын
+
а, кемі< кем
+ /
т.б.
С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын-
ды түбірлердің құрам ы ндағы морфемалардың
әрқайсысының орны бар, негізгі морфема бірінші
орында тұрады, көмекш і морфема я ғн и ж ұрнақ
екінші орында, негізгі морфема яғн и лексикалық
бірліктің соңында тұрады. Туынды түбірдің құра-
мындағы морфемалардың орны тұрақты.
Бұл заңды лы қтан ауытқу тек басқа тілден
кірген кейбір морфемаларда кездеседі. Мысалы,
бисаясат, бейкүнэ
т.б. М ұндай ж ағдай біздің
тіліміздің заңдылығы на жатпайды.
Туынды түбір жасаушы ж ұрнақты ң да атқа-
ратын өзіндік қызметі бар. Оның негізгі қызметі
- туынды лексикалы қ м ағы на жасау. Сондықтан
копш ілік созжасамдық жұрнақтар лексикалы қ
жаңа м ағы на жасайды. Мысалы,
ойыншыктуын-
ды түбірін ж асаған
-шык
жұрнағы
ойын
негіз
созінен басқа лексикалы қ м ағы на я ғн и ойы нға
керек, ойнайты н заттың атын ж асаған. Сонда
мұндағы ойьшсозінің лексикалық мағынасы мен
ойыніиык
туынды түбірінің лексикалы қ мағы на-
сы екі басқа.
|