П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет279/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   275   276   277   278   279   280   281   282   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

2.3.1. Синтетикалық тәсілі
Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл ту- 
ынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобы на кіреді. 
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы 
тілдер болғанды қтан, синтетикалы қ тәсіл біздің 
тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқа- 
рады.
С интетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа- 
саудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл 
тәсіл арқылы туынды сөз жасау үш ін, оған екі 
тілдік бірліктің қатысуы керек:
1) лексикалы қ мағыналы сөз,
2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа-
сауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсы- 
сыны ң өзінің атқаратын қызметі бар.
Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасы- 
на арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасау- 
ға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
М ысалы, 
жүлдегер, ақта, ақылды, болеқор
си- 
яқты туынды создердің жаңа мағынасы 
жүлде, ақ,
ақыл,
бэлесөздерінің негізінде жасалған, сондық- 
тан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз 
сөздердің мағынасы мен туынды 
жүлдегер, ақта,
ақылды,
6элеко/?сөздерінің м ағы насы байланыс- 
ты. Ол м ағы на байланы сты лы қ негіз сөздің ма- 
ғы насы ны ң туынды м ағы н аға арқау болғанды - 
ғы нан туып тұр. С оны мен туынды сөздің негіз 
сөзі болатын лекси калы қ бірліктер туынды ма- 
ғына жасау үшін қажет.
Туынды сөз ж асауға қаты саты н лексикалы қ 
бірліктерге қойылатын негізгі талап оның лекси- 
калы қ м ағы насы болуы екен. Ал оны ң тұлғасы 
мен құрамына ешбір ш ек қойы лмайды, сондық- 
тан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі 
түбір сөз де, біріккен сөз де, қы сқар ған сөз де 
атқара береді.
Мысалы,л:өге/7, 
түндік, айлық, өртен
деген ту- 
ынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал 
егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық
дегендерге 
егін,
өнім, білім, сәнқой
деген туынды түбірлер негіз 
болған. С ондай-ақ 
белбеусіз, колхоздас
деген ту- 
ынды ларға біріккен сөз бен қы сқарған сөз негіз 
болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз 
қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер 
атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалы қ 
мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексика- 
лы қ мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синте- 
тикалы қ тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- 
ды түбірлердің м ағы насы оны ң құрамындағы


негіз сөзге байланысты. Негіз сөз я ғн и негізгі 
морфеманы ң м ағы насы туынды түбірдің м ағы - 
насына арқау болады. Сондықтан оның мағына- 
сы мен туынды лексикалы қ м ағы на байланысты 
болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетика- 
л ы қ тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол - жал- 
пы сөзж асам ға қатысты қалы п тасқан , толы қ, 
қатал сақталатын заңдылық.
Туынды сөздің ж асалуына негіз болған сөз 
бен одан жасалған туынды сөздің м ағы на байла- 
ныстылығы арқылы туынды түбірдің қай сөзден 
не арқылы жасалғанын түсіндіруге болады. Мы- 
салы , 
өнім
деген туынды түбірдің лекси калы қ 
м ағы насы өну арқылы ш ы ққан заттың аты.
Ал негізгі түбір сөздердің мағынасының неге 
олай екенін түсіндіру мүмкін емес: 
күн, ай, көк,
жел
т.б.
Сонымен сөзжасамдық м ағы наны негіз сөз 
бен туынды түбірдің м ағы на байланы сты лы ғы
арқылы ажыратуға болады.
Негіз сәз дегеніміз - туынды созді ж асауға 
негіз болатын лексикалы қ мағыналы соз. Мыса- 
лы , 
дэрігер, аңшы, өнерпаз
деген туынды түбірлер- 
дегі негіз создер: 
дэрі, аң, өнер.
М іне, сонда дәрі 
мен дәрігер, аң мен аңш ы , өнер мен онерпаз 
деген создердің мағынасы байланысты. Өйткені 
дэрігер
деген создің ж асалуына 
дэрі
деген соз 
негіз болған, сондықтан ол 
дэрігеряеген
туынды 
сөздің м ағы насы на кірген, сол арқы лы
дэрі
мен 
дэрігер
деген создің м ағы налы қ байланы сы ту- 
ған. Сол сияқты
аң
мен 
аңшы
сөзінің м ағы на- 
л ы қ байланы сы 
аң
сөзі арқы лы туған. 
Өнер
мен 
өңерпаз
да сол сияқты. Ж алпы туынды түбір ата- 
улының бәрінде осы заңдылық сақталады. Орыс 
тіл білімінде оны “мотивированность значения” 
деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен 
байланысты айтылады.
Туынды түбір соз бен негіз сөздің м ағы на 
байланы сты лы ғы , әсіресе, созж асам ды қ ұяда 
ан ы қ корінеді. С озж асамды қ ұяға бір негізгі 
түбірден орбіген толып жатқан туынды түбірлер 
жатады. М ысалы, “ Қазіргі қ а за қ тіл ін ің созжа- 
сам жүйесі” атты 1989 жылғы монографиядаоас 
сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туын- 
ды түбір жасалғаны келтірілген.
Осы туынды түбірлердің бәрінің м ағы насы 
бас
созімен байланысты. Ол ж алғы з осы созжа- 
самдық ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр созжа- 
самдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар 
бір-бірімен м ағы на ж ағы нан байланысты бола- 
ды. Өйткені бір ұядағы туынды түбірлердің 
бәрінің құрамынан ұяның негіз созі орын алады
да, ұядағы туынды түбірлердің м ағы на байланы- 
сты лы ғын туғызады.
Туынды түбірдің құрам ы ндағы негіз создің 
лексикалы қ мағыналы созден болуы міндетті са- 
налуы оны ң туынды түбірдің лексикалы қ м ағы - 
насына арқау болуымен байланысты. Туынды 
түбірлердің құрамында негіз создің өзіндік атқа- 
ратын қызметі - жаңа лексикалық мағынаға арқау, 
өзек болу.
С интетикалы қ тәсіддегі екінші тұлға, екінші 
тілдік бірлік созжасамдық жұдррқ. Синтетикалық 
созжасамда ж ұрн ақ негізгі мүше болып санала- 
ды, оның қатысынсыз синтетикалық тәсіл арқы- 
лы ешбір туынды түбір жасалмайды.
С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- 
ды создер туынды түбір деп аталады. Туынды 
түбір негіз сезден сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы 
жасалады.
М ы салы , 
байпак+шаң>байпакшаң, сыр+лы>
сырлы, түн+ек>түнек, іиүкір+лік>шүкірлік, эсем-
+паз >эсемпаз, күлын +да >күлында
т.б.
С оны мен туынды түбірлер бір негізгі мор- 
фема мен бір көмекші морфемадан тұрады. Мы- 
салы, 
әнерпаз < өнер
(негізгі морфема) + 
паз
(комекші морфема). Осы сияқты барлық туынды 
түбірлер негізгі морфема мен комекш і морфема- 
дан я ғн и ж ұрнақтан тұрады: 
төстік< төс+тік,
аспаз <ас + паз, жерлес< жер + лес, куэгер< куэ +
гер, сынык< сын + ык, сына < сын
+
а, кемі< кем
+ / 
т.б.
С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- 
ды түбірлердің құрам ы ндағы морфемалардың 
әрқайсысының орны бар, негізгі морфема бірінші 
орында тұрады, көмекш і морфема я ғн и ж ұрнақ 
екінші орында, негізгі морфема яғн и лексикалық 
бірліктің соңында тұрады. Туынды түбірдің құра- 
мындағы морфемалардың орны тұрақты.
Бұл заңды лы қтан ауытқу тек басқа тілден 
кірген кейбір морфемаларда кездеседі. Мысалы, 
бисаясат, бейкүнэ
т.б. М ұндай ж ағдай біздің 
тіліміздің заңдылығы на жатпайды.
Туынды түбір жасаушы ж ұрнақты ң да атқа- 
ратын өзіндік қызметі бар. Оның негізгі қызметі
- туынды лексикалы қ м ағы на жасау. Сондықтан 
копш ілік созжасамдық жұрнақтар лексикалы қ 
жаңа м ағы на жасайды. Мысалы, 
ойыншыктуын-
ды түбірін ж асаған 
-шык
жұрнағы 
ойын
негіз 
созінен басқа лексикалы қ м ағы на я ғн и ойы нға 
керек, ойнайты н заттың атын ж асаған. Сонда 
мұндағы ойьшсозінің лексикалық мағынасы мен 
ойыніиык
туынды түбірінің лексикалы қ мағы на- 
сы екі басқа.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   275   276   277   278   279   280   281   282   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет