СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
207
тектес емес, қызылмен басқа түс араласқан түс,
сонды қтан ол қы зыл ала аталған.
Тоқпақ жілік
-
жіліктің бір түрінің аты,
суық торғай
- торғай-
дың бір түрінің аты,
су жылан
- ж ы ланны ң суда
жүретін түрінің аты,
елу бес, алты мың отыз бес,
қырық алты
деген күрделі сөздер 3 түрлі санның
аттары.
Тіркестіру арқылы жасалған күрделі сандар-
дың ж оғары дағы мысалдарда құрамдары түрлі
болғаны на қарамастан, олардың әрқайсы сы бір
ғана лексикалы қ м ағы на беріп, бір сөз болып
саналады, бір сөздің қызметін атқарады. Басқа
тілдерде мұндай біртұтас м ағы налы аталымдар
бірге жазылады.
Қысқарту тәсілі бұрын қазақ тілінде кісі ат-
тарымен байланысты ғана қолданылған. Кісі ат-
тарын қы сқарту дүние жүзі тілдерінде бар әдіс.
Бұл әдіс тілімізде қазір де өнімді. М ысалы, Ах-
мет Байтұрсынұлы өз кезінде Ақаң аталған, оны
бүкіл қазақ халқы ны ң бәрі Байтұрсы нов деп
түсінген. Қазір
Ж ұмеке, Асеке, Қанеке
сияқты
қы сқартуларм ен қатар
Нұраға, Сераға
сияқты
қысқарту қолданысы жиі кездеседі/Бір кездерде
Серке Қожамқұловты Сераға атағаны сол заман-
дағы адам арға мәлім. Қазір осы үлгі тарай бас-
тады.
Ал күрделі атауларды қысқартып қолдануда
совет дәуірі кезінде тілімізде орыс тілінің үлгісі
қабылданылды. Бұл да қазір қолданыста. Мыса-
л ы ,
теледидар, Қ а зҮ У
(Қ азақ ұлттық универси-
теті), АяЛ/У(Алматы мемлекеттік университеті),
АҚШ
(Америка Құрама Ш таттары),
ЕҚ Ы Ұ
(Ев-
роп ад ағы Қ ауіпсіздік ж әне Ы н ты м ақтасты қ
Ұйымы) т.б.
2.3.3. Лексика-семантикалық тәсіл
Л ексика-семантикалық тәсілде сөздің құра-
мы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек
сөздің м ағы насы нда ғана болады. Сөз дыбыс-
тық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі
бұры нғы қолданы лы п жүрген м ағы н асы н ы ң
үстіне ж аңа м ағы на қосып алады, тілде жаңа
мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек
м ағы насы нда өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл
лексика-семантикалы қтәсіл аталған. Бұл сөзжа-
самдық тәсіл көне заманнан бері қарай қы змет
атқарып келеді.
Тіліміздегі
ақ
деген сөз түсті білдіретін сын
есім екені белгілі:
ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек
сияқты қолданыстар әбден таныс. Осы
ақ
сөзінің
тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар:
1
)А қ
- адал м ағы насы н береді. Мысалы: Ақ
жүрген адам азбас (мақал). Барымтамен алдыр-
ған әлекімдердің ақ адал малдары болатын (Әуе-
зов).
2
)А қ
- сүт, айран, қаты қ, қы мыз, шұбат си-
яқты тағамдар. Мысалы: Ұлжанның күз уақытын-
да Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы
болатын (Әуезов).
3)
Ақ
- а қи қат ш ындық. Мысалы: Ж ұмыр
басты пендеге - өлім ақ (Мәтел).
Осы мысалдардағы түс мағынасындағы
ақ
бұл
сөздің негізгі мағы насы , яктілде негізгі мағы на-
сында да қазір қолданыста. Ал осы сөз тілде кейін
басқа мағы наларды қосып алғаны мысалардан
көрінеді. Олар: “адал,” “тағам аты ” , “ақиқат,
ш ы нды қ” деген мағыналар.
Міне, бұл мағыналар тілдегі түрлі қолданыс-
та қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-бірімен
омоним жасаған.
Осы сияқты тілдегі қолданыста басқа м ағы -
наларды қосып алып, тағы бір создің қызметін
атқарып жүрген сөздер өте көп.
Өзібір безер адам
дегендегі
безерсы н
есім. Тілдегі негізгі м ағы на-
сында ол -
сен онан безер едің
түрінде қолданыла-
ды. Осы екі м ағы нада ол - екі сөз.
Қаныпезер адам, қимас дос, қиыспас дос
деген
мысалдардағы
қаныпезер'қймас, қиыспас
сын есім-
ге көш кен сөздер. Түсіндірмелі сөздікте оларды
сын есім деп берген.
Л ексика-семантикалық тәсіл арқылы зат есі-
мге заттану арқы лы көш кен сөздер өте көп:
бүлдірген, ағарған, қорған, қамал, айтыс, қоршау, ақ,
асыр, жетісі, қырқы, жүзі
т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа м ағы -
наны қосып алып, екінші сөздің қызметін атқа-
рып жүрген создер де аз емес. М ысалы,
құн -
эконом икалы қ термин,
екпін
- тіл біліміндегі тер-
мин,
буын, соз, мағына, есім, шылау, одағай, үстеу
дегендер де сол сияқты . Мұндай термин мәнін
алған созддер әр ғылымда да барш ы лы қ.
Теңеу,
суреттеу, олең, әңгіме
- әдебиет саласындағы тер-
миндер. Ал,
қимы л, қозғалыс
сияқты терминдер
физикада,
үіи бүрыш, тәрт бұрыш, кобейту, қосу,
алу
сияқты терминдер математикада коптен қол-
данылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер меди-
цинада өте кәп. Олар - осы сөздердің жаңа мағы-
насы.
Л ексика-сем антикалы қ тәсіл арқылы создің
жаңа м ағы н аға кошуіне байланысты сөз бір сөз
табынан екінші сөзтабына ауысады, өны ғылымда
көнверсия деп атайды. Көнверсия жөлымен жаңа
|