П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет280/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
207
тектес емес, қызылмен басқа түс араласқан түс, 
сонды қтан ол қы зыл ала аталған. 
Тоқпақ жілік

жіліктің бір түрінің аты, 
суық торғай
- торғай- 
дың бір түрінің аты, 
су жылан
- ж ы ланны ң суда 
жүретін түрінің аты, 
елу бес, алты мың отыз бес,
қырық алты
деген күрделі сөздер 3 түрлі санның 
аттары.
Тіркестіру арқылы жасалған күрделі сандар- 
дың ж оғары дағы мысалдарда құрамдары түрлі 
болғаны на қарамастан, олардың әрқайсы сы бір 
ғана лексикалы қ м ағы на беріп, бір сөз болып 
саналады, бір сөздің қызметін атқарады. Басқа 
тілдерде мұндай біртұтас м ағы налы аталымдар 
бірге жазылады.
Қысқарту тәсілі бұрын қазақ тілінде кісі ат- 
тарымен байланысты ғана қолданылған. Кісі ат- 
тарын қы сқарту дүние жүзі тілдерінде бар әдіс. 
Бұл әдіс тілімізде қазір де өнімді. М ысалы, Ах- 
мет Байтұрсынұлы өз кезінде Ақаң аталған, оны 
бүкіл қазақ халқы ны ң бәрі Байтұрсы нов деп 
түсінген. Қазір 
Ж ұмеке, Асеке, Қанеке
сияқты 
қы сқартуларм ен қатар 
Нұраға, Сераға
сияқты
қысқарту қолданысы жиі кездеседі/Бір кездерде 
Серке Қожамқұловты Сераға атағаны сол заман- 
дағы адам арға мәлім. Қазір осы үлгі тарай бас- 
тады.
Ал күрделі атауларды қысқартып қолдануда 
совет дәуірі кезінде тілімізде орыс тілінің үлгісі 
қабылданылды. Бұл да қазір қолданыста. Мыса- 
л ы , 
теледидар, Қ а зҮ У
(Қ азақ ұлттық универси- 
теті), АяЛ/У(Алматы мемлекеттік университеті), 
АҚШ
(Америка Құрама Ш таттары), 
ЕҚ Ы Ұ
(Ев- 
роп ад ағы Қ ауіпсіздік ж әне Ы н ты м ақтасты қ 
Ұйымы) т.б.
2.3.3. Лексика-семантикалық тәсіл
Л ексика-семантикалық тәсілде сөздің құра- 
мы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек 
сөздің м ағы насы нда ғана болады. Сөз дыбыс- 
тық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі 
бұры нғы қолданы лы п жүрген м ағы н асы н ы ң
үстіне ж аңа м ағы на қосып алады, тілде жаңа 
мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек 
м ағы насы нда өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл 
лексика-семантикалы қтәсіл аталған. Бұл сөзжа- 
самдық тәсіл көне заманнан бері қарай қы змет 
атқарып келеді.
Тіліміздегі 
ақ
деген сөз түсті білдіретін сын 
есім екені белгілі: 
ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек
сияқты қолданыстар әбден таныс. Осы 
ақ
сөзінің 
тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар:

)А қ
- адал м ағы насы н береді. Мысалы: Ақ 
жүрген адам азбас (мақал). Барымтамен алдыр- 
ған әлекімдердің ақ адал малдары болатын (Әуе- 
зов).
2
)А қ
- сүт, айран, қаты қ, қы мыз, шұбат си- 
яқты тағамдар. Мысалы: Ұлжанның күз уақытын- 
да Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы 
болатын (Әуезов).
3) 
Ақ
- а қи қат ш ындық. Мысалы: Ж ұмыр 
басты пендеге - өлім ақ (Мәтел).
Осы мысалдардағы түс мағынасындағы 
ақ
бұл 
сөздің негізгі мағы насы , яктілде негізгі мағы на- 
сында да қазір қолданыста. Ал осы сөз тілде кейін 
басқа мағы наларды қосып алғаны мысалардан 
көрінеді. Олар: “адал,” “тағам аты ” , “ақиқат, 
ш ы нды қ” деген мағыналар.
Міне, бұл мағыналар тілдегі түрлі қолданыс- 
та қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-бірімен 
омоним жасаған.
Осы сияқты тілдегі қолданыста басқа м ағы - 
наларды қосып алып, тағы бір создің қызметін 
атқарып жүрген сөздер өте көп. 
Өзібір безер адам
дегендегі 
безерсы н
есім. Тілдегі негізгі м ағы на- 
сында ол - 
сен онан безер едің
түрінде қолданыла- 
ды. Осы екі м ағы нада ол - екі сөз.
Қаныпезер адам, қимас дос, қиыспас дос
деген 
мысалдардағы 
қаныпезер'қймас, қиыспас
сын есім- 
ге көш кен сөздер. Түсіндірмелі сөздікте оларды 
сын есім деп берген.
Л ексика-семантикалық тәсіл арқылы зат есі- 
мге заттану арқы лы көш кен сөздер өте көп: 
бүлдірген, ағарған, қорған, қамал, айтыс, қоршау, ақ,
асыр, жетісі, қырқы, жүзі
т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа м ағы - 
наны қосып алып, екінші сөздің қызметін атқа- 
рып жүрген создер де аз емес. М ысалы, 
құн -
эконом икалы қ термин, 
екпін
- тіл біліміндегі тер- 
мин, 
буын, соз, мағына, есім, шылау, одағай, үстеу
дегендер де сол сияқты . Мұндай термин мәнін 
алған созддер әр ғылымда да барш ы лы қ. 
Теңеу,
суреттеу, олең, әңгіме
- әдебиет саласындағы тер- 
миндер. Ал, 
қимы л, қозғалыс
сияқты терминдер 
физикада, 
үіи бүрыш, тәрт бұрыш, кобейту, қосу,
алу
сияқты терминдер математикада коптен қол- 
данылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер меди- 
цинада өте кәп. Олар - осы сөздердің жаңа мағы- 
насы.
Л ексика-сем антикалы қ тәсіл арқылы создің 
жаңа м ағы н аға кошуіне байланысты сөз бір сөз 
табынан екінші сөзтабына ауысады, өны ғылымда 
көнверсия деп атайды. Көнверсия жөлымен жаңа




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет