П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
227 Туынды түбірлердің мағы насы құрамында- ғы негіз сөздердің мағы насы мен байланы сты, бірақ негіз сөздің мағынасынан туынды түбірдің мағынасы күрделі. Өйткені негіз сөздің мағына- сы ны ң үстіне ондағы жұрнақтардың мағы насы қосылады. Сондықтан да негіз сөз бен одан жа- салған туынды түбірдің м ағы насы байланысты болғаны мен, ол екеуінің мағынасы тең бола ал- майды. Сонымен туынды түбірдің құрамындағы негіз сөздің мағынасы мен сөзжасамдық жұрнақ- тың м ағы насы қосы лы п, туынды түбірдің ма- ғынасын жасайды. Осымен байланысты төмендегідей қорытын- ды ж асауға болады: 1) туынды түбір екі морфе- малы сөз, олар: негіз сөз бен сөзж асам ды қ жұрнақ; 2) туынды түбірдің мағынасы оның құра- мындағы негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтың мағынасынан жасалады; 3) туынды түбірдің құра- мындағы негіз сөз бен туынды түбірдің мағына- сы байланысты болады. Бұл айтылғандарды ту- ынды түбірді ажырататын белгі ретінде қарауға болады. Туынды түбірдің бұл белгілеріне сүйеніп, оларды басқа туынды сөздерден ажыратуға бо- лады. М ысалы, балшық деген сөзді туынды түбір деушілер кездескенде, қате пікірде екенін туын- ды түбірлердің белгілеріне сүйеніп дәлелдеуге болады. Мысалы, балшық дегенді бал және - шық деп бөліп, туынды түбір деп түсіну болса, оның қате екенін туы нды түбірлердің белгілеріне сүйеніп дәлелдеуге болады. Тілімізде бал деген сөздің бар екені рас. Ол жейтін тәтті дәм немесе бал ашу мағынасында қолданылады. Балшық де- ген сөзде ол екі м ағы наға ешбір ж ақынды қ жоқ. Я ғн и ол туынды түбірдің м ағы насы мен негіз сөздің мағынасы байланысты болады деген бел- ғіге сай-емес. Тілде -шық деген ж ұрнақ бары рас, ол көбіне үйшік, көлшік сияқты түрде қолда- нылып, кішірейту м ағы насы н береді. Балшық дегенде ж ұрнақты ң бұл м ағы насы да жоқ. Бұл туынды сөздің м ағы насы оны ң құрам ы ндағы негіз соз бен сөзжасамдық ж ұрнақты ң мағы на- сынан жасалады деген белгіге де сай емес. Осы жағдай балшық созінің құрамын болшектеуге болмайтынын дэлелдейді. Туынды түбірлер тілдің қазіргі даму саты- сына сай танылады. Сондықтан туынды түбірдің құрамындағы морфемалардың жігі аны қ көрініп тұруы қажет. М ысалы, кедейлік < кедей + лік, қымызхана < қымыз + хана, көкте < көк+те, намысқор < намыс+қор, тапқыр < тап+қыр, то- тық < тот+ық, тігін < тік+ін, үшқыш < үіи+қыш, үіиақ < үіи +ақ. Келтірілген туынды түбірлердің бәрінде олардың құрам ы ндағы морфемалардың жігі аны қ көрініп тұр. Сонды қтан оларды құра- мы ндағы негіз сөздердің тілде дербес қолданыл- ғандағы м ағы насы на қарап, дәлелдеуге болады. Мысалы, кедей, кымыз, көк, намыс, тап, тот, тік, үш деген сөздер тілде дербес қолданылып, туынды сөз құрам ы н дағы м ағы н ан ы білдіріп жүрген сөздер: кедейге кемектес, қымызды іш, көкке бөя, намысыңды сақта, іздегеніңді тап, татты кетір, киімді тік, алыска үшпа сияқты тілде олар түрлі жағдайда осы мағынада қолданыла береді. Осы туынды сөздің құрам ы ндағы ж ұрнақ- тың әрқайсы сы басқа да бірнеш е туынды түбір жасап жүргені белгілі. М ысалы, туынды түбір жасалған: кедейлік дегендегі -лік ж ұрнағы өте өнімді, талай туынды түбір ж асаған: ақындық, эсемдік, жылылык, тазалык, дөрекілік, аналық, ту- ыстық, балалықт.б. Ж оғарыда келтірілген басқа туынды түбірлер құрамындағы жігі аны қ көрініп тұрған морфемалардың бэрі де осылай дәлелде- неді. Өйткені туынды түбір құрам ы ндағы мор- ф емалардың жігі аны қ болуы олардың әрқайсы - сының тілде қызмет атқарып жүрген морфемалар екенін де көрсетеді. Бұл ж а ғ д а й тари хи т ұ р ғ ы д а ғ ы туы н ды түбірлерге қатысты емес. Тарихи тұрғы дағы ту- ынды түбірлердің құрамындағы морфемалардың жігі ж ойы лған. С онды қтан олар қазіргі тілдің даму сатысында туынды түбір саналмайды. М ы- салы, тю ркологтар жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|