П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Біріншіден
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
231 нетикалық құбылысгар ерекше көніі бөлуді қажет етеді. Атап айтқанда, метатеза құбыдысы, белгіді бір позициядадауыссыздыбыстардыңтүсіп қалуы т.б. ф онетикалы қ құбылыстар, түбір құрамын белгілі дәрежеде деформ ацияға ұшыратты. Мы- салы: сөз~сөйле, бағ~байла, сау~сақай, сойым~со- ғы м , аудар~ақтарт.6. Мұндай даму ерекш елік- тері қазақ тілінің озімен ұялас-тектес жеке тілдер- ден, тілдер тобынан ерекшелену, соның нәтиже- сінде дербестену жолдары. Оны былай қо й ған - да, қазақ тілінің фактілерін өзара салыстыру ар- қылы қазақ тілінің өзінде мынадай дыбыс сәйке- стіктерін айқындауға болады: жаз~жай, бақ~бау, көр~көз, сый~сық, қызъиСқырмызы, қыз~қырқын т.б. Түбірдің морфонологиялық құрылымын тарихи фонетикамен сабақтас зерттеген проф. М .Тома- н о в бұл п р о ц е с т і б ы л а й ш а т ү с ін д ір е д і: “Түбірлердің бірсыпырасы өздерінің бұры нғы ды бы сты қ құрам ы н сақтап қапды да, ж аңа ды - быстар негізінде жаңа варианттар қалыптасты. Бірақ тіл элементтерінің даму процесінің нэти- жесінде “ескі” мен “ж аң а” варианттар дербес мәнге ие болды да, орны ғы п қалды ” . Сонымен, қазіргі тілімізде коптеген создерді біз ш артты түрдетүбір соз деп қараймы з. Ш ын мәнінде, олар - олі түбір мен қөсымш адан тұра- тын тарихи туынды түбірлер. Ол диахронды қ зерттеудің нәгижесінде анықталады. Осы орайда негізінен бөлінбейтін етістік түбірлер боп саналатын бұйрық рай тұлғасында- ғы етістіктер ерекш е назар аударады. Ал, бұл түбірлерді диахрондық тұрғыдан қарау олардың кебінің құрамынан сөз тудырушы қосымш алар- ды ажыратады. Бұл қосымш аларсыз ол түбірлер жаңа сөз жасауға негіз бола алмайды. Демек, түркі создерінің байырғы түбір морфемасы бір буын- •ды болғанм ен, ж алғамалы лы қты ң нэтижесінде оны ң, көбінесе, екібуы нды ға айналуы тұрақты қ ұ б ы л ы с қ а а й н а л ғ а н . Б ір а қ е к і б у ы н д ы түбірлердің қалыптасуын беріде болған құбылыс деп қарауға болмайды. Түркі жазу ескерткіш - терінің ішіндегі ең ежелгісі болып есептелетін Енисей жазбаларын зерттеушілердің пікірі бой- ынш а, осы жазбаларда екі буынды түбірлер де белсенді қолданылған. Сондықтан тілдің тарихи даму барысындағы коне құбылыс ретінде көпте- ген тарихи туынды түбірлердің табиғаты н ай- қы ндауға көмектесетін екібуынды түбірлердің құрылымын синхрөндық та, диахрөндық тұрғы- дан да зерттеудің мәні зөр. Ал, өсындай деэтимөлөгизацияға ұшыраған екі буынды түбір сөздерді талдаудың, өлардың құрам ы ндағы “өлі” түбірлерді “тірілтудің” (ре- көнструкция) жөлдары мен тәсілдері қандай? Біріншіден, түбірдің ұзарып, ия мөрфөлөгия- лық элементтерінің кіріккенін анықтау үшін, өның жалаң, ежелгі вариантын табу қажет. Оны ескі- түркі ескерткіш герінің м атериаідары нан, ескі- түркілік қасиетін көбірек сақтаған алтай, чуваш тілд ерін ен кездестірем із. М ы салы , ескігүр кі сөздігінде -са - (санау), -қыд (қыдыр), -м ақ (мақ- та) т.б. деп қөлданы лған. Сөл сияқты қазіргі ал- тай тілінде -ит (итер), -тоз (төзан), -тақ (тақыр) т.б. Чуваш тілінде -қай (қайт), -жал (жалын) т.б. фактілер сақталған. Бұл тәсіл тіл білімінде жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|