ш7?/л-тәрізді
етіс формалары жасалып тұрса,
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ СА.ТТАСЫ
233
одан әлдеқайда көне Тұрфан өлкесінен табылған
манихей мазмұнды ұйғыр ескерткіштері тілінде
=// - негізінде пайда болған
=ііаг-
тұлғасы қол-
дан ы лған. О сы ған қарап,м/?7 -ж э н е
ит ер= е
ті-
стіктерінін бірінен бірі дамуын сонау ерте за-
м анны ң өзінде-ақ басталған тарихи құбылыс
екенін байқауға болады.
Сол сияқты қазақ тіліндегі
жылжы= жылы,
ж ылға, ж ы лы с=
т.б. сөздердің құрам ы нда кез-
десіп, жалпы ортақ м ағы насы түсінікті болға-
нымен жеке қолданыла алмайтын
*жыл
түбірі
хакас тілінде
-чыл
[ХРС] якут тілінде
сыыл
[ЯРС]
жеке қолданылып жүрген негізгі түбір сөздер.
Я ғн и , “өлі түбір” деген ұғы м , “тарихи ту-
ынды” деген атауларда салыстырмалы түрде шарт-
ты лы қ бар. О сы ған орай жалпы түркі тілдері
бойынш а бұл тәрізді тарихи туынды түбірлердің
құрам ы ндағы “олі” түбірлердің саны мен сапа-
сы біркелкі болмауы заңды.
Өлі түбір мәселесінің мәнін осыдан жарты
ғасыр бұрын (1936ж.) қазақтілі тарихи грамма-
ти касы ны ң негізін салушы проф. Қ .Ж ұбанов
мектеп мұғалімі Ж анғазы Ж олаевқа ж азған ха-
тында нақты түсіндіріп берген. Ол 1958 ж. “ Қазақ
тілі мен әдебиеті” журналыны ң 2-ші нөмірінде
ж арияланған: “ ...Өлі қосымш а, өлі түбір V кла-
сқа ауыр соғаты н сияқты ” , - депсіз. Сенбеймін.
М еңінше, V класқа түбір мен қосымшаны оқыт-
пасаң бала тұрып,
ұят, оян
деген сөздердің түбірі
қайсысы деп сұраса, не дейсің?
Үят
тұтас түбір
д есең ,
ұ ял
б олғанда, /я-ны ң орнын
л - , оян
бол-
ғанда
-т
келіп я-ны ң орнын қалай алды демей
ме? Сонда,
ұят-тып
түбірі өлі
ұя; т-
есім жасау-
шы (
киіт , кұры-т
сияқты ) өлі қосымш а;
оят-
тың түбірі - олі
оя;
мұндағы
-т кара-т
деген-
дегі сияқты өзгелік етістің тірі қосы м ш асы деп
іиыныңды айтқан оңай емес пе?” .
Бұл пікірдің түркітану саласы ны ң кейінгі
жетістіктеріне бастау болған Ж .Д ени, В.В.Рад-
ловтардың түбір құрылымына қатысты пікірле-
рімен ұштасып жатқанын байқау қиын емес.
Шын мәнінде, “түбір” ұғымына статикалық
сипат тэн болғаны мен, түбірдің одан арғы даму
барысын көрсететін аясы - сөзжасамның негізгі
арқауы ретінде ол динамикалық категорияға ай-
налады.
Түбірлердің синхрондық тұрғыдан семанти-
касы ны ң сақталып қалуы көп ж ағдайда созжа-
самдық модельдер арқылы туған деривациялы қ
м ағы н ам ен ты ғы з байланы сты . С о н д ы қ тан
түбірдің табиғаты н тануды одан әрі жетілдіру
жұмысы м орф ем алы қ талдау негізінде және
сөзжасамдық модельдер жүйесінің қызметімен
сәйкес қарастырылады.
С ебебі, тіл ім ізд е с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан
түбірлік қызметгегі сөздердің диахрондық тұрғы-
дан созжасаммен тығыз байланысты екенін дәлел-
дейтін тілдік деректер жетерлік. М ысалы, қазақ
тілінде озінің конелігімен козге түсетін
-т -
мо-
делі бойынша көптеген екі буынды етістік жасал-
ғ ан. Басқа модельдерге қарағанда мұны көне деу-
ге себеп - оны ң етістік жасауға негіз болған
түбірлердің көпш ілігіне әбден “байланы п” , оны
“өлі” түбірге айналды ры п жіберуінде. М ысалы:
*ай<айт, *ар<арт~, *бөр < борт-, *жор<жорт~,
* к а й < к а й т -, * к е р < к е р т - т .б .
О с ы н д а ғ ы
түбірлердің бэрі де қазақ тілі үшін өлі элементке
айналған. Ж эне барлы қ грамматикада да сөлай
деп есептелінеді. Бірақ жоғарыда келтірілген мы-
салдардағыдай бұлардың өлі түбірге айналуы тек
қазақтілінің ғана немесе сөл сияқты кейбір түркі
тілдерінің ғана басы ндағы жағдай бөлуы ықти-
мал. Олай дейтін себебім із: өсы түбірлердің
кәпш ілігі-ақ, атап айтқанда,
*ай~, *жор~, *қай-,
*кер- т.б.
жазба ескерткіш тері мен кейбір жеке
түркі тілдерінде жеке-дара қөлданылып келе жат-
қандығы. Мэселен, қазақтілш ілерінің бөлшекте-
уге келмейтін, біртұтас түбір деп жүрген
айт-
сөзі ж өғары дағы модель бойы нш а диахрондық
тұрғы дан
ай-
ж эне
-т -
тұлғасы нан тұратын ту-
ынды түбір екендігі түркітануш ылар тарапынан
әлдеқаш ан дәлелденген. Атап айтқанда, ол түбір
XI ғасырдың белгілі ескерткіші “ Құдатғу-білікте”:
“ говоригь, рассказывать, разъяснять, толковать”
мағынасында жиі қолданылғаны мэлім.
Осы сияқты құрамынан “өлі” түбірлерді ар-
шып алуға болатын тарихи туынды түбірлердің
табиғаты н, немесе орыс тід біліміндегі “байлау-
л ы ” түбірлердің ( “связанны е кор н и ”, яғн и жал-
ғанған қосымшалардан тыс қолданылмайтын, со-
нымен әбден “байланған”) құрылымын анықтау-
да түбір морфемадан гөрі қөсымш а мөрфеманың
көмегі ерекше екендігі байқалады. Тілдің даму
барысында қөсымш аның түбірден ажыратуға кел-
мейтіндей кірігіп, жаңа қөсымшаның сөның үстіне
жалғануын В.В.Радлөв гиперагглю тинация деп
атаса, өны өрыс тіл білімінде Винокур Г.О.
бай-
лаулы түбірлер(
негіздер) деп, Н.А.Баскаков сөзжа-
самның “тұрып қалған тұлғалары ” (“застывшие
фөрмы слөвөобразования”) деп атаған.
Осы бағы ттағы тарихи грамматика ілімінің
қол жеткен табыстары негізінде.жт;=
жан=, жал=
текгес қазіргі тіліміздегі түбір сөздердің де құра-
мын жіктеуге бөлатынын Б.М.Ю нусалиев те атап
234
Достарыңызбен бөлісу: |