П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет310/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   306   307   308   309   310   311   312   313   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ш7?/л-тәрізді 
етіс формалары жасалып тұрса,


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ СА.ТТАСЫ
233
одан әлдеқайда көне Тұрфан өлкесінен табылған 
манихей мазмұнды ұйғыр ескерткіштері тілінде 
=// - негізінде пайда болған 
=ііаг-
тұлғасы қол- 
дан ы лған. О сы ған қарап,м/?7 -ж э н е
ит ер= е
ті- 
стіктерінін бірінен бірі дамуын сонау ерте за- 
м анны ң өзінде-ақ басталған тарихи құбылыс 
екенін байқауға болады.
Сол сияқты қазақ тіліндегі 
жылжы= жылы,
ж ылға, ж ы лы с=
т.б. сөздердің құрам ы нда кез- 
десіп, жалпы ортақ м ағы насы түсінікті болға- 
нымен жеке қолданыла алмайтын 
*жыл
түбірі 
хакас тілінде 
-чыл
[ХРС] якут тілінде 
сыыл
[ЯРС] 
жеке қолданылып жүрген негізгі түбір сөздер.
Я ғн и , “өлі түбір” деген ұғы м , “тарихи ту- 
ынды” деген атауларда салыстырмалы түрде шарт- 
ты лы қ бар. О сы ған орай жалпы түркі тілдері 
бойынш а бұл тәрізді тарихи туынды түбірлердің 
құрам ы ндағы “олі” түбірлердің саны мен сапа- 
сы біркелкі болмауы заңды.
Өлі түбір мәселесінің мәнін осыдан жарты 
ғасыр бұрын (1936ж.) қазақтілі тарихи грамма- 
ти касы ны ң негізін салушы проф. Қ .Ж ұбанов 
мектеп мұғалімі Ж анғазы Ж олаевқа ж азған ха- 
тында нақты түсіндіріп берген. Ол 1958 ж. “ Қазақ 
тілі мен әдебиеті” журналыны ң 2-ші нөмірінде 
ж арияланған: “ ...Өлі қосымш а, өлі түбір V кла- 
сқа ауыр соғаты н сияқты ” , - депсіз. Сенбеймін. 
М еңінше, V класқа түбір мен қосымшаны оқыт- 
пасаң бала тұрып, 
ұят, оян
деген сөздердің түбірі 
қайсысы деп сұраса, не дейсің? 
Үят
тұтас түбір 
д есең , 
ұ ял
б олғанда, /я-ны ң орнын 
л - , оян
бол- 
ғанда 

келіп я-ны ң орнын қалай алды демей 
ме? Сонда, 
ұят-тып
түбірі өлі 
ұя; т-
есім жасау- 
шы (
киіт , кұры-т
сияқты ) өлі қосымш а; 
оят-
тың түбірі - олі 
оя;
мұндағы 
-т кара-т
деген- 
дегі сияқты өзгелік етістің тірі қосы м ш асы деп 
іиыныңды айтқан оңай емес пе?” .
Бұл пікірдің түркітану саласы ны ң кейінгі 
жетістіктеріне бастау болған Ж .Д ени, В.В.Рад- 
ловтардың түбір құрылымына қатысты пікірле- 
рімен ұштасып жатқанын байқау қиын емес.
Шын мәнінде, “түбір” ұғымына статикалық 
сипат тэн болғаны мен, түбірдің одан арғы даму 
барысын көрсететін аясы - сөзжасамның негізгі 
арқауы ретінде ол динамикалық категорияға ай- 
налады.
Түбірлердің синхрондық тұрғыдан семанти- 
касы ны ң сақталып қалуы көп ж ағдайда созжа- 
самдық модельдер арқылы туған деривациялы қ 
м ағы н ам ен ты ғы з байланы сты . С о н д ы қ тан
түбірдің табиғаты н тануды одан әрі жетілдіру 
жұмысы м орф ем алы қ талдау негізінде және
сөзжасамдық модельдер жүйесінің қызметімен 
сәйкес қарастырылады.
С ебебі, тіл ім ізд е с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан
түбірлік қызметгегі сөздердің диахрондық тұрғы- 
дан созжасаммен тығыз байланысты екенін дәлел- 
дейтін тілдік деректер жетерлік. М ысалы, қазақ 
тілінде озінің конелігімен козге түсетін 
-т -
мо- 
делі бойынша көптеген екі буынды етістік жасал- 
ғ ан. Басқа модельдерге қарағанда мұны көне деу- 
ге себеп - оны ң етістік жасауға негіз болған 
түбірлердің көпш ілігіне әбден “байланы п” , оны 
“өлі” түбірге айналды ры п жіберуінде. М ысалы: 
*ай<айт, *ар<арт~, *бөр < борт-, *жор<жорт~,
* к а й < к а й т -, * к е р < к е р т - т .б .
О с ы н д а ғ ы
түбірлердің бэрі де қазақ тілі үшін өлі элементке 
айналған. Ж эне барлы қ грамматикада да сөлай 
деп есептелінеді. Бірақ жоғарыда келтірілген мы- 
салдардағыдай бұлардың өлі түбірге айналуы тек 
қазақтілінің ғана немесе сөл сияқты кейбір түркі 
тілдерінің ғана басы ндағы жағдай бөлуы ықти- 
мал. Олай дейтін себебім із: өсы түбірлердің 
кәпш ілігі-ақ, атап айтқанда, 
*ай~, *жор~, *қай-,
*кер- т.б.
жазба ескерткіш тері мен кейбір жеке 
түркі тілдерінде жеке-дара қөлданылып келе жат- 
қандығы. Мэселен, қазақтілш ілерінің бөлшекте- 
уге келмейтін, біртұтас түбір деп жүрген 
айт-
сөзі ж өғары дағы модель бойы нш а диахрондық 
тұрғы дан 
ай-
ж эне 
-т -
тұлғасы нан тұратын ту- 
ынды түбір екендігі түркітануш ылар тарапынан 
әлдеқаш ан дәлелденген. Атап айтқанда, ол түбір 
XI ғасырдың белгілі ескерткіші “ Құдатғу-білікте”: 
“ говоригь, рассказывать, разъяснять, толковать” 
мағынасында жиі қолданылғаны мэлім.
Осы сияқты құрамынан “өлі” түбірлерді ар- 
шып алуға болатын тарихи туынды түбірлердің 
табиғаты н, немесе орыс тід біліміндегі “байлау- 
л ы ” түбірлердің ( “связанны е кор н и ”, яғн и жал- 
ғанған қосымшалардан тыс қолданылмайтын, со- 
нымен әбден “байланған”) құрылымын анықтау- 
да түбір морфемадан гөрі қөсымш а мөрфеманың 
көмегі ерекше екендігі байқалады. Тілдің даму 
барысында қөсымш аның түбірден ажыратуға кел- 
мейтіндей кірігіп, жаңа қөсымшаның сөның үстіне 
жалғануын В.В.Радлөв гиперагглю тинация деп 
атаса, өны өрыс тіл білімінде Винокур Г.О. 
бай-
лаулы түбірлер(
негіздер) деп, Н.А.Баскаков сөзжа- 
самның “тұрып қалған тұлғалары ” (“застывшие 
фөрмы слөвөобразования”) деп атаған.
Осы бағы ттағы тарихи грамматика ілімінің 
қол жеткен табыстары негізінде.жт;= 
жан=, жал=
текгес қазіргі тіліміздегі түбір сөздердің де құра- 
мын жіктеуге бөлатынын Б.М.Ю нусалиев те атап


234


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   306   307   308   309   310   311   312   313   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет