СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІІІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ 229 дер ғана емес, сөйлеу үстінде дайын үлгі бойын-
ша қолданыла беретін туынды сөздер де көптеп
кездеседі.
Осыған орай қарастырғанда, түркі тілдерінің
ж алпытүркілік қабаты түбір және диахронды қ
тұрғы дан тарихи туынды түбірлерден көрінеді.
Олардың ата түркі дәуіріндегі жалпытүркілік
ежелгі түрін салыстырмалы-тарихи негізде жаң-
ғырту арқылы байы рғы қалпы на келтіруге бо-
лады.
Ататүркі тілінің тұрақтануы оны ң ыдырау-
ы мен аяқтал ады да, сөз ж о қ , үлкен уақы т
кеңістігін қамтиды. Ж әне бүкіл осы процесс ба-
рысында оны бір текті қалыпта болды деп айту-
ға болмайды. Б ұған базистік лексикан ы ң өзегі
дэлел бола алады. Атап айтқанда, қазіргі түркі
тілдерінде бірбуынды түбірлердің әртүрлі түрлері
Г (дауысты), ГС (дауысты + дауыссыз), СГС
(дауыссыз + дауысты + дауыссы з), СГСС (дау-
ыссыз + дауы сты + дауыссыз + дауыссыз) т.б.
өте көп екендігін ғалымдардың бэрі де мойын-
дайды.
Солардың іш інен түркі тілдерінің қазіргі
даму кезіңде ең көп кездесетіні - түбірлердің СГС
түрі. Бұл - түркі түбірінің бірден бір түрі, ал
басқалары соның варианттары.
Ә рине, Н .А .Б ас к а к о в түркі тілдеріндегі
түбірлердің дауыссыз-дауысты (СГ) және дауы-
сты-дауыссыз (ГС) құрамдарын да мойындай-
ды. Бірақ автор оларды алды ңғы , артқы пози-
цияда дауыссыздардың редукцияға ұшырауынан,
немесе түсіп қалуынан туған деп тұжырымдай-
ды. Бұл ойына дәлел ретінде чуваш, якут тілдер-
інде санаулы дауыссыздардың сөз басында түсіп
қалуын келтіреді. Бұл фактіні асыра бағалау мен
қосымшалардың құрамындағы дауыссыздардың
^үсіп қаЛуы ж айларын осылай шатастыру Вам-
бериді де осындай теріс пікірге әкелген болатын.
Түбірлерді тарихи тұрғыдан қарау түркі тілдері-
ндегі алғаш қы түбірлердің бір дыбыстан да, екі
дыбыстан да, үш дыбыстан да тұратынын көрсе-
теді. Екі дыбысты, әсіресе үш дыбысты түбірлер
көбіне тарихи тұрғы дан құрамды болып ш ы ға-
ды. Я ғн и , о н тологи ялы қ (палентологиялы қ)
бірлік (единица) болғандықтан, талай өзгерістерге
ұшыраған түбірдің ата тілде әртүрлі хронологи-
ялы қ деңгейде бір ғана үлгіде (модельдер) өмір
сүруі мүмкін емес. Ал, қазіргі туыстас түркі
тілдерін ескі түркі ескерткіштерінің материалда-
рымен салыстыра зерттеу байы рғы түбірлердің
бірбуынды лы ғына дау туғызбайды. Қ азақ тіл
білімінде де қазақ тілінің лексикасына негіз бол-
ған толы қ м ағы налы , көп мәнерлі, басқа түркі
тілдеріндегі байырғы түбірлерімен мәндес бір бу-
ынды байырғы түбірлер деп қаралады. Ал қазіргі
тіліміздегі жеке мағынаға ие болып, өзінен көпте-
ген сөздерді орбітіп, түбірлік сөз қызметін атқа-
рып оты рған, көбінесе, тарихи туынды түбірлер.
Тілдің даму барысында олардың жігі білінбей кет-
кендігі сонш а, оларды терең тарихи ізденіс нәти-
жесінде ғана түбір мен қосы м ш аға ажырата ала-
мыз. Бұл түркі тілдерінің даму барысында мор-
ф ологи ялы қ элементтердің әбден ж ы мдасы п,
кірігіп кетуі туралы гиперагглю тинация теория-
сымен ұштасып жатады. Осы теори ян ы ң алғаш
негізін қалаушы ғалымдардың бірі В.В.Радлов
“екібуынды түбірлерді былай қойғанда, кез кел-
ген м оносиллабтың этим ологиялы қ түбір бола
алмайтынын, оларды тарихи аспектіден қарап ту-
ынды түбір екенін байқауға болады ” деп жазды.
С о н д ы қ та н қазіргі о қ у л ы қ та р ы м ы зд а ғы
түбірге берілген анықтама мен ол туралы ұғымы-
мызда шарттылық басым. Біздің ойы м ы зш а, бұл
- орыс тілі грамматикасының әсері. Орыс тілінде
сөздің құрамы түбір морфема және қосымша мор-
ф ем аға болініп талданады. Бұл орыс тілі дамуы-
ның ішкі заңдылығынан келіп шығады. Ойткені,
бұл тілде түбір морфема бір сөздің құрамында
тұрып, сол сөздің мазмұнын білдіргенмен, ол то-
лы қ сөз емес, сөздің бөлшегі ғана. Тек қөсымш а
м орфемамен біріккенде ғана, толы қ дэрежесіне
жетіп лексико-грамматикалы қ бірлік бола алады.
Орыс тілінде зат есімнің тек мужской род тұлға-
сына жататын
стол, дом, братт.б. сияқты создер
ғана еш қандай морф емаға болінбей, осы түбір
күйінде тұрып, толы қ дербрс соз м ағы насы нда
қолданылады.
Д ем ек, орыс тіліндегі сөздер граматикалы қ
ф орм аға енгенде ғана, толы қ м ағы налы дербес
соз болып, сол тілдің сөздік құрамына ене алады.
Ал, түркі тілдеріндегі
түбір дегеніміз синх-
рөнды қ тұрғы дан әрі қарай бөлшектеуге кел-
мейтін, сөл сөздің реалды мағынасын беретін бөлігі
деп саналады. Қазақ тіліндегі әрбір түбір сөз - өз
алдына төлы қ мағыналы жеке сөз, лексикалы қ
бірлік. Түбір сөздер сөл күйінде түсіндірмелі, екі
тілді т.б. сөздіктерге енеді. Олар ешқандай қөсым-
шасыз тіркесе алады. Мысалы:
көк сіія, темір пеш т.б. Алайда, түркі тілдеріндегі түбірлердің негізгі
ерекшелігінің бірі ретінде көрсетілетін бұл белгі-
лер түбірлерге емес,