|
Байланысты: kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksisекіншіден,
тарихи түбірлердің пайда
болуы сөз жасаудың морфологиялы қ тәсілінің
тууымен, яғн и , түркі тілдерінің жалғамалық (аг-
гл ю ти н ац и ял ы қ) таб и ғаты м ен бай лан ы сты .
Ж оғары да атап көрсеткеніміздей, бұл тәсіл тіл
дамуының ішкі заңды лы ғы нан келіп туған. Егер
ең алғаш қы түбірлер лексика-грамматикалық ка-
тегория ретінде дамымай, сол күйінде қалған бол-
са, тілдің одан әрі баюы мен жетілуі, сөздердің
әр алуан топтары, ұғымды білдірудің лексикалық
құралдарының қазіргідей байлы ғы болмаған бо-
лар еді. Соның нәтижесінде түркі тілдерінің негізгі
сөздік қоры ны ң сем антикалы қ көлемі мен сөз
топтары н көбейтуде ж әне ж аңа сөздер жасауға
негіз болған сем антикалы қ тәсіл арқылы түбір
сөздердің сөз тудыру мүмкіндігі кеңейе түсті. Тіл
дамуының келесі кезеңінде түркі тілдерінің тари-
хында маңызды роль атқарған синкретті түбірлер
мен лексика-грамм атикалы қ омонимдерді жасау
үшін бірбуынды түбірлерге жалғанатын омомор-
фты қосымш алардың орны на оған қарағанда,
күрделірек тұлғалар жалғану үрдісі қалыптаса ба-
стады. Себебі тіл дамуының лексика-грамматика-
лы қ мазмұнының күрделенуі, кеңеюі деривация-
л ы қ жүйе арқылы түрдің де кұрделенуін қажет
етті. Түбір сездер өздері беретін ұғы м ны ң ерек-
шелігі аш ы лған сайын ж аңа м ағы налы сөздерге
негіз болып, өлі түбірлер ретінде тарихи туынды
түбір құрамында қалып қоя берген. Бұл - түбір
сөздер дамуыны ң қажетті ш арты. Сонды қтан
қазіргі тілімізде жаңа сәздер жасауға ұйтқы бо-
латын көбінесе “өлі” түбірлер.
Үшіншіден,
түбір сөздердің дамуын тіліміздің
ды бы сты қ жүйесінің тарихи ©згерістерінен тыс
қарауға болмайды. Үндіевропа тілдерінде түркі
тілдерімен салыстырғанда, фузия құбылысының
жиі ұшырауын олардың жалғамалы емес табиға-
тымен түсіндіруге болса, бірақ түркі тілдерінде де
флективтіліктің элементтері кездеседі. Кейбір
ғалымдар “өлі” (көбіне бірбуынды) түбірлердің
құрамындағы түбір мен қосымшаның әбден кірігіп
қазір бөлуге келмейтін түбір сөз деп ұғынуы со-
ның нәтижесі деп қарайды. Э.В.Севортян жалға-
малы лы қ кезеңіне дейінгі (доагглютинативный
период) құрылым, ия, “сөзтудырушы ж үйе” деп
жалпы атап ©теді. Қ азақ тілінің сөз құрамында-
ғы тарихи ф онетикалы қ өзгерістерді зерттеу ба-
рысында Б.Сағынды құлы түркі тілдері флексия-
лы қ құрылым дәуірін басынан откізген деп тұжы-
рым жасайды. О ны ң дәлелі ретінде келтірілген
тілдік деректерді ішкі ф лексия қалдықтары деп
қарайды. Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің проф.
Қ .Ж ұ б а н о в та н б астал аты н ы белгілі. Ғалы м
түркітанудағы бұл проблеманы агглютинациямен
сабақтас қарайды.
Қалай болғанда да, түбір құрылымының са-
палық озгеруіне, қалыптасуына әсер ететін фо-
|
|
|