П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет313/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   309   310   311   312   313   314   315   316   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ
М ысалы: абы р-абы рж ы = , ал-алж ы = , жы л- 
ж ы лж ы = , м ы -м ы ж ы = , рен -рен ж і= , уыл-уыл- 
ж ы = , ы бы л-ы бы лж ы = т.б.
Ө зінің етістік тудырушы қы зметіне қарай 
бұл тұлға 
-сы /-сі, -ш ы /-ш і
ж ұрнақтары м ен бір 
мәндес, сонор дауыссыздарға аяқталған түбірлер- 
ге ж алғанаты н варианты.
Негізгі беретін м ағы насы - қим ы лды ң со- 
зы лы ңқы лы ғы , үздіксіз қозғалыс.
-жи:
бақ-бақж и=, кір-кіржи=, қон-қонж и=, 
қ ы л -қ ы л ж и = , қы р -қ ы р ж и = , ты р-ты рж и = , ыр- 
ыржи т.б.
Бұл қосымш алы етістіктер көбіне еліктеуіш 
сөздерден жасалған. Олардың түбір морфемасы- 
ның ежелгілігі, өлі түбірлерге айналуы да, мүмкін; 
содан болар.
- қ а //- к е //- ғ а //- г е .
Бұл м одель де қазіргі тілім ізд е ө н ім сіз 
қосымш алар қатарына жатады. Осы қосымшалы 
етістіктердің бәрі синхрондық тұрғьщан түбір боп 
саналады. Ал диахрондық зерттеудің нәтижесін- 
де ан ы қталған түбір м орфемасы ны ң м ағы насы
қазіргі тілде түсініксіз. М ысалы: б ай -б ай қа= , 
б ұ л -б ұ л ға = , б ү р -б ү р ке= , б ы л -б ы л ғ а= , ж ай- 
ж айқа= , ж ал-ж алға=, ж ас-ж асқа=, жор-жорге=, 
ж ы р -ж ы р ға = , қ а р -қ а р ғ а = , қ о р -қ о р ғ а = , құр- 
қ ұ р ғ а = , м ез-м езге= , н ұ с-н ұ сқа= , сам -сам ға= , 
сүй-сүйке=, тал-талға=, тар-тарқа=, тол-толға=, 
тір-тірке= , үй-үйке=, ш ай-ш айқа= , ш ы р-ш ы р- 
қа= , ы р-ы рға= .
Қ азақ тілінде осы модель арқылы етістіктен 
ж асалған көптеген есімдер де бар. М ысалы:қол- 
колка, өп-өпке, кап-капка
(қазіргі қазақ тіліндегі 
өкпе, какпа
сөзі тід дамуы барысындағы метате- 
за құбылысының нәтижесі), 
бәй-бэйге, жор-жор-
ға.
Ұ йғы р 
т\я\нщдүй-үйка, күл-күлкә.
Бұлардың тілдің даму барысында етістік мәні 
ж оғалған синкретикалық парлардың сыңары бо- 
луы да мүмкін.
Рамстедт 
-ға
қосымшасын “нағы з” етістіктің 
м ағы насы н беретін тұлға деп қарайды . Осы 
тұлғалы етістіктердің бәрінің сабақтас етістік бо- 
луы осы п ік ір д і а й қ ы н д а й тү с е тін се к іл д і. 
Л .С. Левитская да -/ся/-л:есөзтудырушы моделін 
есімнен жасалған сабақты етістіктердің көрсеткіші 
деп қарап, сонор дыбыстардан кейін 
-а/%а
бо- 
лып өзгеріске ұшыраған деп жорамалдайды. Оған 
мынадай фактілерді келтіреді: 
Ьиіа -
’м еш ать’ /
түркм ., 
ЬиІ]а -
махать рукой /н о ға й /, 
іга -
‘качать’ 
/түркм ./, 
іца -
‘шевелить’, /қ ы р ғ ./. Осы пікірді 
Б.М .Ю нусалиев те қостап, қазіргі бурят-монғол 
тілдерінен фактілер келтіреді. Бұл тілдерде салт
етістіктерге 

тұлғасы ж алғанады да, сабақты 
етістіктерге 
-ға
түрі жалғанады. Мысалы: 
һун-га
- сайлау, һун-а - сайлану; сун-у - тартылу, сун-га
- тарту.
М ұның қалдықтары кейбір түркі тілде- 
рінде де сақталған. Мысалы, қырғыз, қазақтідде- 
ріндегі 
тара-тарка=, коры-корға=, тай-тайка=,
ш ай-шайка=, т.б.
Бірақ бұл варианттардың ма- 
ғы налы қ ерекшеліктері жоқ. Кейде бір варианты 
бір тілде, екіншісі басқа тілде сақталып қалады. 
М ысалы, қазақ, қы рғы з тілдерінде: 
тал=
(талып 
қалу), алтай тілінде - 
талға=.
Немесе, қазақ, ал- 
тай т.б. тілдеріндегі еле= етістігі қы рғы з тілінде
- елге=түрінде қолданылады.
Сол сияқты қазақ тіліндегі 
оян=, оят=
им- 
перативтерін ескі өзбек тіліндегі 
ой-ған=, ой-ғат=
варианттарымен салыстыруға болады.
Севортян 
-га/-гы
аффиксін 

мен 

көрсет- 
кішімен байланы стырып оны ң неғұрлым ф оне- 
тикасын көне қалпы болуы мүмкін десе, 

және 
-га
көрсеткіштерінің ж алғасты ғы на К.Фой және 
Г.Рамстедт арнайы түрде коңіл аударған, екеуін 
біртұтас форманың тарихи баспалдақтары ретінде 
алып қараған.
В .В .Р ад лов 
- к а / - к е
ж ұ р н а ғ ы н ы ң тү р к і 
тілдерінің ш ы ғы с топтарында XI ғ. дейін онімді 
болғаны н корсетеді. П .М .М елиоранский де оны 
енімсіз қосымшалар қатарына қосады.
-
к а й /- к е й
: а ң -а ң қ а й = , е ң -е ң к е й = , қ а ң - 
қаңқай=, шал-ш алқай=, ұл-ұлғай=, қай-қайқай= 
қал-қалқай=, қас-қасқай=, қи= қи қай = , мар-мар- 
қа й = , то ң -то ң қ ай = т.б. Осы қатардағы етістік- 
тердің құрам ы ндағы қосы м ш а морфемалар им- 
перативтік м ағы на емес, етістік тудырушылық 
қызмет атқарып тұр.
М азмұны ж ағы нан -
ай/-ей
етістік тудырушы 
моделіне ж ақы н бұл ж ұрнақты соның бір түрі 
деп қарастыруға болады.
-кар//-кер\
ай-айқар=, аң-аңғар=, ат-атқар=, 
жет-жеткер=, құт-құтқар=, үл-үлгер=, ес-ескер=, 
ком-комкер=, оз-озгер=, төң-тоңкер=, ұй-ұйғар= 
т.б.
Бұл -а р /-е р моделіне ұқсас соз тудырушы 
тұлғадеп қарастырылады.
-
к и / / - к и :
д о ң -д о ң к и = , қ а л -қ а л қ и = , қас- 
қасқи=, қи-қиқи= , кей-кейки=, маң-маңқи=, өң- 
оң к и = , таң -таң қ и = , тең -тең ки = , ты ң -ты ң қи = , 
ш оң -ш оң қи = т.б.
Бұл ж ұрнақ негізінен еліктеуіш түбірлерге 
жалғаны п, бір нәрсеге ұқсату мәнін береді.
-кы//-кі:
аң-аңқы = , бал-балқы=, бүр-бүркі=, 
б ы л -б ы л қ ы = , б үр -б ү ркі= , зы р -зы р қ ы = , кер- 
кергі=, кол-көлкі=, кіл-кілкі=, қар-қарғы =, қал-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   309   310   311   312   313   314   315   316   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет