СӨЗЖАСАМ
М ысалы: абы р-абы рж ы = , ал-алж ы = , жы л-
ж ы лж ы = , м ы -м ы ж ы = , рен -рен ж і= , уыл-уыл-
ж ы = , ы бы л-ы бы лж ы = т.б.
Ө зінің етістік тудырушы қы зметіне қарай
бұл тұлға
-сы /-сі, -ш ы /-ш і
ж ұрнақтары м ен бір
мәндес, сонор дауыссыздарға аяқталған түбірлер-
ге ж алғанаты н варианты.
Негізгі беретін м ағы насы - қим ы лды ң со-
зы лы ңқы лы ғы , үздіксіз қозғалыс.
-жи:
бақ-бақж и=, кір-кіржи=, қон-қонж и=,
қ ы л -қ ы л ж и = , қы р -қ ы р ж и = , ты р-ты рж и = , ыр-
ыржи т.б.
Бұл қосымш алы етістіктер көбіне еліктеуіш
сөздерден жасалған. Олардың түбір морфемасы-
ның ежелгілігі, өлі түбірлерге айналуы да, мүмкін;
содан болар.
- қ а //- к е //- ғ а //- г е .
Бұл м одель де қазіргі тілім ізд е ө н ім сіз
қосымш алар қатарына жатады. Осы қосымшалы
етістіктердің бәрі синхрондық тұрғьщан түбір боп
саналады. Ал диахрондық зерттеудің нәтижесін-
де ан ы қталған түбір м орфемасы ны ң м ағы насы
қазіргі тілде түсініксіз. М ысалы: б ай -б ай қа= ,
б ұ л -б ұ л ға = , б ү р -б ү р ке= , б ы л -б ы л ғ а= , ж ай-
ж айқа= , ж ал-ж алға=, ж ас-ж асқа=, жор-жорге=,
ж ы р -ж ы р ға = , қ а р -қ а р ғ а = , қ о р -қ о р ғ а = , құр-
қ ұ р ғ а = , м ез-м езге= , н ұ с-н ұ сқа= , сам -сам ға= ,
сүй-сүйке=, тал-талға=, тар-тарқа=, тол-толға=,
тір-тірке= , үй-үйке=, ш ай-ш айқа= , ш ы р-ш ы р-
қа= , ы р-ы рға= .
Қ азақ тілінде осы модель арқылы етістіктен
ж асалған көптеген есімдер де бар. М ысалы:қол-
колка, өп-өпке, кап-капка
(қазіргі қазақ тіліндегі
өкпе, какпа
сөзі тід дамуы барысындағы метате-
за құбылысының нәтижесі),
бәй-бэйге, жор-жор-
ға.
Ұ йғы р
т\я\нщдүй-үйка, күл-күлкә.
Бұлардың тілдің даму барысында етістік мәні
ж оғалған синкретикалық парлардың сыңары бо-
луы да мүмкін.
Рамстедт
-ға
қосымшасын “нағы з” етістіктің
м ағы насы н беретін тұлға деп қарайды . Осы
тұлғалы етістіктердің бәрінің сабақтас етістік бо-
луы осы п ік ір д і а й қ ы н д а й тү с е тін се к іл д і.
Л .С. Левитская да -/ся/-л:есөзтудырушы моделін
есімнен жасалған сабақты етістіктердің көрсеткіші
деп қарап, сонор дыбыстардан кейін
-а/%а
бо-
лып өзгеріске ұшыраған деп жорамалдайды. Оған
мынадай фактілерді келтіреді:
Ьиіа -
’м еш ать’ /
түркм .,
ЬиІ]а -
махать рукой /н о ға й /,
іга -
‘качать’
/түркм ./,
іца -
‘шевелить’, /қ ы р ғ ./. Осы пікірді
Б.М .Ю нусалиев те қостап, қазіргі бурят-монғол
тілдерінен фактілер келтіреді. Бұл тілдерде салт
етістіктерге
-а
тұлғасы ж алғанады да, сабақты
етістіктерге
-ға
түрі жалғанады. Мысалы:
һун-га
- сайлау, һун-а - сайлану; сун-у - тартылу, сун-га
- тарту.
М ұның қалдықтары кейбір түркі тілде-
рінде де сақталған. Мысалы, қырғыз, қазақтідде-
ріндегі
тара-тарка=, коры-корға=, тай-тайка=,
ш ай-шайка=, т.б.
Бірақ бұл варианттардың ма-
ғы налы қ ерекшеліктері жоқ. Кейде бір варианты
бір тілде, екіншісі басқа тілде сақталып қалады.
М ысалы, қазақ, қы рғы з тілдерінде:
тал=
(талып
қалу), алтай тілінде -
талға=.
Немесе, қазақ, ал-
тай т.б. тілдеріндегі еле= етістігі қы рғы з тілінде
- елге=түрінде қолданылады.
Сол сияқты қазақ тіліндегі
оян=, оят=
им-
перативтерін ескі өзбек тіліндегі
ой-ған=, ой-ғат=
варианттарымен салыстыруға болады.
Севортян
-га/-гы
аффиксін
-а
мен
-ы
көрсет-
кішімен байланы стырып оны ң неғұрлым ф оне-
тикасын көне қалпы болуы мүмкін десе,
-а
және
-га
көрсеткіштерінің ж алғасты ғы на К.Фой және
Г.Рамстедт арнайы түрде коңіл аударған, екеуін
біртұтас форманың тарихи баспалдақтары ретінде
алып қараған.
В .В .Р ад лов
- к а / - к е
ж ұ р н а ғ ы н ы ң тү р к і
тілдерінің ш ы ғы с топтарында XI ғ. дейін онімді
болғаны н корсетеді. П .М .М елиоранский де оны
енімсіз қосымшалар қатарына қосады.
-
к а й /- к е й
: а ң -а ң қ а й = , е ң -е ң к е й = , қ а ң -
қаңқай=, шал-ш алқай=, ұл-ұлғай=, қай-қайқай=
қал-қалқай=, қас-қасқай=, қи= қи қай = , мар-мар-
қа й = , то ң -то ң қ ай = т.б. Осы қатардағы етістік-
тердің құрам ы ндағы қосы м ш а морфемалар им-
перативтік м ағы на емес, етістік тудырушылық
қызмет атқарып тұр.
М азмұны ж ағы нан -
ай/-ей
етістік тудырушы
моделіне ж ақы н бұл ж ұрнақты соның бір түрі
деп қарастыруға болады.
-кар//-кер\
ай-айқар=, аң-аңғар=, ат-атқар=,
жет-жеткер=, құт-құтқар=, үл-үлгер=, ес-ескер=,
ком-комкер=, оз-озгер=, төң-тоңкер=, ұй-ұйғар=
т.б.
Бұл -а р /-е р моделіне ұқсас соз тудырушы
тұлғадеп қарастырылады.
-
к и / / - к и :
д о ң -д о ң к и = , қ а л -қ а л қ и = , қас-
қасқи=, қи-қиқи= , кей-кейки=, маң-маңқи=, өң-
оң к и = , таң -таң қ и = , тең -тең ки = , ты ң -ты ң қи = ,
ш оң -ш оң қи = т.б.
Бұл ж ұрнақ негізінен еліктеуіш түбірлерге
жалғаны п, бір нәрсеге ұқсату мәнін береді.
-кы//-кі:
аң-аңқы = , бал-балқы=, бүр-бүркі=,
б ы л -б ы л қ ы = , б үр -б ү ркі= , зы р -зы р қ ы = , кер-
кергі=, кол-көлкі=, кіл-кілкі=, қар-қарғы =, қал-
|