П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМШІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет316/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   312   313   314   315   316   317   318   319   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМШІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
239
хи туынды етістіктерді таддау үшін Рамстедт олар- 
ды корей тіліндегі ұқсас етістіктермен салысты- 
рады. Мысалы: түркі тілдерінде:
іаі= , Ъаі=, саі=,
болса, корей тілінде: с
а-, ра-, сһа-т.Ъ.
-та//-те:
ат-атта=, жас-жаста=, жат-жатта=, 
мақ-мақта=, қақ-қақта= , өр-өрте=, сық-сықта=, 
сіл-сілте=, тас-таста=, тап-тапта=, ұс-ұста=, сеп- 
септе=, тоқ-тоқта= т.б.
Бұл тілде 
- л а //- л е -
моделінің дыбыстық бір 
түрі ретінде қалыптаскан тұлға.
- т а р /-т е р //-д а р /-д е р :
а қ - а қ т а р = , б о к - 
бөктер=, дағ-дағдар=, қай-қайтар=, қаң-қаңтар=, 
той-тойтар=, ұл-ұлтар= т.б.
Бұл қосымш аның генезисі жөнінде М .Рася- 
нен Э.Карахтың ‘Ч - каузативтің көрсеткіші, -эр
- 2 ж ақты ң көпше түрі” деген пікірін қолдайды. 
Қ азақ тілінің деректері негізінде бұл қосы м ш а- 
ның осылайш а “саты лап” консервацияға ұшы- 
рауын дәлелдеу қиын. 
Қай-т-ар= 
с т
\
с т
\
ү
\
н с \ а
ба- 
сқасы мұндай талдауға келмейді. Қазіргі тілімізде 
грамматикалық императивтік м ағы на беруде де 
ол - өнімсіз. Ол ж алғанған санаулы түбірлердің 
бәрі де “өлі” түбірлер. Сондықтан тарихи туын- 
ды құрам ы ндағы бұл қосы м ш аны ң генезистік 
қызметін сөзтудырушыдық дегі қарауға болады.
-ты/-ті, -ды/-ді:
ел-елті=, ес-есті=, қам-қам- 
ты = , м ал-м алты =, аң-аң д ы = , дег-дегді=, жи- 
ж иді= т.б.
Түркітануда-я/-е жэне -ь//-/тұлғалары қатар 
қаралаты нды қтан (Дени, 1955, 846), 
- т а /- т е //
-да/-де
мен 
-т ы /-т і//-д ы /-ді
модельдерін де ва- 
риант деп қарауға негіз бар.
-т ы й/-т ій //-д ій :
б ат-батты й = , б ы р-бы р- 
ты й = , м он -м о н ты й = , ш ол-ш олты й = , ы з-ы з- 
ды й = , дел-делдій=, кір-кіртій=, қы л-қы лты й = , 
сос-состы й = , тәл-тэлтій=, ты р-ты рты й = , дүр- 
дүрди—,-ш ұн-ш ұнтый= т.б.
Бұл - ел іктеуіш тү б ір л ер ге ж а л ғ а н ы п , 
бірнэрсеге ұқсату мағы насы н беретін етістіктер 
туғызатын модель.
-т ы р//-т ір, -дыр//-дір:
бүл-бүлдір=, ж ақ- 
ж ақты р=, л ақ-лақты р= т.б.
К оріп о т ы р ға н ы м ы зд а й , бұл қ о с ы м ш а
көбіне толы қ мағы налы түбір сөздерге ж алға- 
нып, өзгелік етіс тұлғасы ретінде кеңінен қолда- 
нылады. Ал, түбір морфемасы күңгірттеніп, “өлі” 
түбірге айналған мысалдарды компоненттік тал- 
дау қи ы н ға соғады. В.Ш отт, Н .И . Аш марин, 
Г.Рамстедт оны “тұр” етістігімен байланыстыра- 
ды.
-іиа/-ше.
ек-екш е=, қор-қорш а=, өл-өлш е=, 
ш ар-ш арш а= т.б.
Бұл тұлғаны жоғарыда талданған 
-са/-се
мо- 
делінің дыбысты қ түрі ретінде қалыптасқан деп 
қарауға болады. А .Н .К о н о н о в оны ң генезисі 
жөнінде екі түрлі пікір ұсынады:
1) ш:л сәйкестігін ескерсек
-ша
қосымшасы 
-ла
қосымш асының бір дыбыстық варианты;
2) 
-ш а>(-
и )ш + -а
Бұл түркітанудағы 
-са
қосымш асына байла- 
нысты басқа да пікірлермен үндеседі.
-шы/-ші:
ап -ап ш ы = , ар-арш ы = , бы р-бы р- 
ш ы = , ж ан -ж ан ш ы = , қы р -қы р ш ы = , өр-өрш і= , 
шан-шаншы=, шор-шоршы=, шып-шыпшы=, ыр- 
ы рш ы = т.б.
А .Н .К он он ов, Н .А .Б аскаков, Ж .Д ени т.б. 
ғалымдар 
-са/-се
және 
-сы /-с\
афф икстерін бір 
қосымшаның эртүрлі корсеткіші деп қарайды. Сол 
сияқты 
-ша/-іие
жэне 
-ш ы/-іиі
тұлғаларын да сол 
қалыппен қарастыруға болады.
-ы/-і:
а р -а р ы = , б е к -б е к і= , б ы ж = б ы ж ы = , 
б ы қ-б ы қы = , дам -дам ы = , дар-дары = , ер-ері= , 
жан-жаны=, жар-жары=, жас-жасы=, жек-жекі=, 
ж ер-ж ері=, ж ор-ж оры = , ж ос-ж осы = , жу-жуы=, 
ж ы л-ж ы лы =, ж іб-ж ібі= , кей -кей і= , ко к-көкі= , 
қаж -қаж ы =, қай -қай ы = , қар-қары =, қас-қасы =, 
қоқ-қоқы =, құр-құры=, мой-мойы=, нұқ-нұқы=, 
о қ -о қ ы = , тан -тан ы = , тас-тасы = , тел-телі=, тоқ- 
то қ ы = , то р -то р ы = , ұ й -ұ й ы = , ұл-ұлы = , ш ек- 
ш екі=, ш ош -ш ош ы = , ш ұқ-ш ұқы = , ір-ірі= т.б.
Ж .Дени 
-ы /-і
қосы м ш асы
а -/-е
-н ің элсіре- 
ген түрі десе, Севортян мен Рамстедттың 
-ы /-і
мен 
-ғы /-гі, -а /-е
мен 
-ғ а /-г е
генезистік байла- 
ныстадеп қарайтыны жоғарыда көрсетілді.
-а,
-етұлғасы н ы ң тілімізде етістіктер мен ес- 
імдер жіктеле бастаған кезде етістіктер жасауда 
ең онімді қосымш алардың бірі болғанын, қазіргі 
тілімізде оны ң ең ескі, өнімсіз қосымш алардың 
бірі боп қалғаны да жоғарыда атап өтілген. Осы- 
ны оны ң бір вариан гы 
-ы /-і
қосымш асы туралы 
да айтуға болады.
-ый/-ій:
бұлт-бұлтый=, бұрт-бұртый=, жым- 
ж ы м ы й=, құн т-құн ты й = , м ол-м өлій= т.б.
Бұл - дені еліктеуіш сөздерден етістік туды- 
ратын онімсіз модель.
-ы қ/-ік.
а й -а й ы қ = , ас-асы қ= , б ұй -бұй ы қ= , 
д эн -д эн ік = , ел-ел ік= , ер-ерік= , ж ан -ж ан ы қ= , 
ж ал -ж ал ы қ = , ж ат-ж аты қ= , ж ер -ж ер ік= , кер- 
керік=, қам -қам ы қ= , қор-қоры қ= , құн -құн ы қ=, 
қ ы з -қ ы з ы қ = , м а у -м а у ы қ = , о б -о б ы қ = , тұт- 
тұтық=, түт-түтік=, ұй-ұйы қ=, үр-үрік=, ір-ірік= 
т.б.
Осы форма Енисей ескерткіштерінде есімнен 
етістік тудыруда ең белсенді формалардың бірі




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   312   313   314   315   316   317   318   319   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет