СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМШІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
239
хи туынды етістіктерді таддау үшін Рамстедт олар-
ды корей тіліндегі ұқсас етістіктермен салысты-
рады. Мысалы: түркі тілдерінде:
іаі= , Ъаі=, саі=,
болса, корей тілінде: с
а-, ра-, сһа-т.Ъ.
-та//-те:
ат-атта=, жас-жаста=, жат-жатта=,
мақ-мақта=, қақ-қақта= , өр-өрте=, сық-сықта=,
сіл-сілте=, тас-таста=, тап-тапта=, ұс-ұста=, сеп-
септе=, тоқ-тоқта= т.б.
Бұл тілде
- л а //- л е -
моделінің дыбыстық бір
түрі ретінде қалыптаскан тұлға.
- т а р /-т е р //-д а р /-д е р :
а қ - а қ т а р = , б о к -
бөктер=, дағ-дағдар=, қай-қайтар=, қаң-қаңтар=,
той-тойтар=, ұл-ұлтар= т.б.
Бұл қосымш аның генезисі жөнінде М .Рася-
нен Э.Карахтың ‘Ч - каузативтің көрсеткіші, -эр
- 2 ж ақты ң көпше түрі” деген пікірін қолдайды.
Қ азақ тілінің деректері негізінде бұл қосы м ш а-
ның осылайш а “саты лап” консервацияға ұшы-
рауын дәлелдеу қиын.
Қай-т-ар=
с т
\
с т
\
ү
\
н с \ а
ба-
сқасы мұндай талдауға келмейді. Қазіргі тілімізде
грамматикалық императивтік м ағы на беруде де
ол - өнімсіз. Ол ж алғанған санаулы түбірлердің
бәрі де “өлі” түбірлер. Сондықтан тарихи туын-
ды құрам ы ндағы бұл қосы м ш аны ң генезистік
қызметін сөзтудырушыдық дегі қарауға болады.
-ты/-ті, -ды/-ді:
ел-елті=, ес-есті=, қам-қам-
ты = , м ал-м алты =, аң-аң д ы = , дег-дегді=, жи-
ж иді= т.б.
Түркітануда-я/-е жэне -ь//-/тұлғалары қатар
қаралаты нды қтан (Дени, 1955, 846),
- т а /- т е //
-да/-де
мен
-т ы /-т і//-д ы /-ді
модельдерін де ва-
риант деп қарауға негіз бар.
-т ы й/-т ій //-д ій :
б ат-батты й = , б ы р-бы р-
ты й = , м он -м о н ты й = , ш ол-ш олты й = , ы з-ы з-
ды й = , дел-делдій=, кір-кіртій=, қы л-қы лты й = ,
сос-состы й = , тәл-тэлтій=, ты р-ты рты й = , дүр-
дүрди—,-ш ұн-ш ұнтый= т.б.
Бұл - ел іктеуіш тү б ір л ер ге ж а л ғ а н ы п ,
бірнэрсеге ұқсату мағы насы н беретін етістіктер
туғызатын модель.
-т ы р//-т ір, -дыр//-дір:
бүл-бүлдір=, ж ақ-
ж ақты р=, л ақ-лақты р= т.б.
К оріп о т ы р ға н ы м ы зд а й , бұл қ о с ы м ш а
көбіне толы қ мағы налы түбір сөздерге ж алға-
нып, өзгелік етіс тұлғасы ретінде кеңінен қолда-
нылады. Ал, түбір морфемасы күңгірттеніп, “өлі”
түбірге айналған мысалдарды компоненттік тал-
дау қи ы н ға соғады. В.Ш отт, Н .И . Аш марин,
Г.Рамстедт оны “тұр” етістігімен байланыстыра-
ды.
-іиа/-ше.
ек-екш е=, қор-қорш а=, өл-өлш е=,
ш ар-ш арш а= т.б.
Бұл тұлғаны жоғарыда талданған
-са/-се
мо-
делінің дыбысты қ түрі ретінде қалыптасқан деп
қарауға болады. А .Н .К о н о н о в оны ң генезисі
жөнінде екі түрлі пікір ұсынады:
1) ш:л сәйкестігін ескерсек,
-ша
қосымшасы
-ла
қосымш асының бір дыбыстық варианты;
2)
-ш а>(-
и )ш + -а
Бұл түркітанудағы
-са
қосымш асына байла-
нысты басқа да пікірлермен үндеседі.
-шы/-ші:
ап -ап ш ы = , ар-арш ы = , бы р-бы р-
ш ы = , ж ан -ж ан ш ы = , қы р -қы р ш ы = , өр-өрш і= ,
шан-шаншы=, шор-шоршы=, шып-шыпшы=, ыр-
ы рш ы = т.б.
А .Н .К он он ов, Н .А .Б аскаков, Ж .Д ени т.б.
ғалымдар
-са/-се
және
-сы /-с\
афф икстерін бір
қосымшаның эртүрлі корсеткіші деп қарайды. Сол
сияқты
-ша/-іие
жэне
-ш ы/-іиі
тұлғаларын да сол
қалыппен қарастыруға болады.
-ы/-і:
а р -а р ы = , б е к -б е к і= , б ы ж = б ы ж ы = ,
б ы қ-б ы қы = , дам -дам ы = , дар-дары = , ер-ері= ,
жан-жаны=, жар-жары=, жас-жасы=, жек-жекі=,
ж ер-ж ері=, ж ор-ж оры = , ж ос-ж осы = , жу-жуы=,
ж ы л-ж ы лы =, ж іб-ж ібі= , кей -кей і= , ко к-көкі= ,
қаж -қаж ы =, қай -қай ы = , қар-қары =, қас-қасы =,
қоқ-қоқы =, құр-құры=, мой-мойы=, нұқ-нұқы=,
о қ -о қ ы = , тан -тан ы = , тас-тасы = , тел-телі=, тоқ-
то қ ы = , то р -то р ы = , ұ й -ұ й ы = , ұл-ұлы = , ш ек-
ш екі=, ш ош -ш ош ы = , ш ұқ-ш ұқы = , ір-ірі= т.б.
Ж .Дени
-ы /-і
қосы м ш асы
а -/-е
-н ің элсіре-
ген түрі десе, Севортян мен Рамстедттың
-ы /-і
мен
-ғы /-гі, -а /-е
мен
-ғ а /-г е
генезистік байла-
ныстадеп қарайтыны жоғарыда көрсетілді.
-а,
-етұлғасы н ы ң тілімізде етістіктер мен ес-
імдер жіктеле бастаған кезде етістіктер жасауда
ең онімді қосымш алардың бірі болғанын, қазіргі
тілімізде оны ң ең ескі, өнімсіз қосымш алардың
бірі боп қалғаны да жоғарыда атап өтілген. Осы-
ны оны ң бір вариан гы
-ы /-і
қосымш асы туралы
да айтуға болады.
-ый/-ій:
бұлт-бұлтый=, бұрт-бұртый=, жым-
ж ы м ы й=, құн т-құн ты й = , м ол-м өлій= т.б.
Бұл - дені еліктеуіш сөздерден етістік туды-
ратын онімсіз модель.
-ы қ/-ік.
а й -а й ы қ = , ас-асы қ= , б ұй -бұй ы қ= ,
д эн -д эн ік = , ел-ел ік= , ер-ерік= , ж ан -ж ан ы қ= ,
ж ал -ж ал ы қ = , ж ат-ж аты қ= , ж ер -ж ер ік= , кер-
керік=, қам -қам ы қ= , қор-қоры қ= , құн -құн ы қ=,
қ ы з -қ ы з ы қ = , м а у -м а у ы қ = , о б -о б ы қ = , тұт-
тұтық=, түт-түтік=, ұй-ұйы қ=, үр-үрік=, ір-ірік=
т.б.
Осы форма Енисей ескерткіштерінде есімнен
етістік тудыруда ең белсенді формалардың бірі
|