СӨЗЖАСАМ ж ай -ж ай р а= , к ү й -к ү й р е = , қ а й -қ а й р а= , қаң -
қаң ы ра= , қ и -қ и р а = , қу -қура= , м аң -м аң ы ра= ,
мөң-мөңіре=, сай-сайра=, сүй-сүйре=, ту-тура=,
ұш -үш ыра= т.б.
Қазіргі түркі тілдерінің бэрінде дерлік бұл -
өнімсіз қосымш а. С онды қтан осы қосымш алы
етістіктер м орф ологиялы қ жіктеуге келмейді.
Э.В.С евортян, Н .К.Дмитриевтердің гіікірінше,
бұл арада соз тудыруш ылық қызметін атқарып
тұрған соңғы
-а /-е дыбыстары, ал
-ыр бір буын-
ды иммитативтерге ж алғанаты н м одиф икация-
лы қ корсеткіш. 'Гүркітануда
-ра/-ре мен
-л а /-л е формаларын еліктеуіш түбірге ж алғанатын ды-
быстық варианттар деп қарайтын козқарастар да
бар. Рамстедт
-ра //-ре қосымшасының этимоло-
гиясын
-р, ия, -ар көрсеткішінің дыбыстық даму-
ының, ұзаруының нәтижесі деп қорытады.
В.Котвич
-л а /-л е және
-ра/-ре формаларын
етістік тудырудағы ең ежелгі және әмбебап тұл ға-
л ар д еп есептейді де, олардың қызметін былай-
ша жіктейді:
-Іа /-1е- сабақты етістіктерді,
- г а / -ге салт етістіктерді жасайды. Алайда, тілімізде
осы модель арқы лы еліктеуіш емес түбірлерден
ж асалған да етістіктер бар. Мұндай етістіктерді
Э.В.Севортян да корсеткен. Мысалы:
аж-ажы- ра=, бау-баура=, жай-жайра=, жад-жадыра=, күй- күйре=, сай-сайра= т.б. Бұл етістіктердің түбір
морфемасын құрап тұрған болігінің мағынасы -
күңгірт. Дегенмен, олардың еліктеуіш создер емес
екендігі анық. Осындай түбірлерді талдау үстінде
екі морфеманың арасында түйісіп, деэтимологи-
заци яға экеп соқты раты н ф онетикалы қ құбы-
лыстар жете көңіл болуді керек етеді (М.А. Бер-
тагаев, 1969, 126). Мысалы,
-ра қосымшасы қосы-
луы арқылы
саз созінен, Н .А .Б аскаков атап
корсеткендей,
сазда= етістігімен қатар
сайра= етістігі де туған. М ұндай құбылыстар тіл даму-
ының ортатүркі кезеңіне тэн.
-са //-се, -сы //-сі: аң -аң са= , а қ -ақ с а = , жу-
жуса=, жұм-жұмса=, көк-көксе=, күіі-күйсе=, ұқ-
ұқса= , б ор-б орсы = , б ы қ-б ы қсы = , ж іп-ж іпсі=,
күгі-күпсі= , қ а ң -қ а ң с ы = , қ а қ -қ а қ с ы = , қ о қ -
қо қсы = , қ о п -қ о п сы = , ө к -өксі= , сар-сарсы = ,
сы ң-сы ңсы = т.б.
А .Н .К онөнөв
-са, -сы қосымшаларын қалау
райдың корсеткішімен байланыстырады. Себебі
бұйрық райдың грамматикалық жалпы мағына-
сы тек бұйры қ ретінде ғана емес, тілеу түрінде
де болатыны белгілі. Көптеген ғалымдар ш ығу
төркіні жағынан рай категөриясының жіктелме-
гендігін атап өтеді. Б.Серебренникөв атап көрсет-
кен бұл қөсымшалы етістіктердің беретін мағы-
насының бірі - ‘сезіну’ (чувствөвать себя, испы-
тывать чтө-либө), ‘бір нэрсеге ұқсату’. Бұл ма-
ғы налар өны ң қалау рай мағы насы мен тарихи
байланысын көрсетеді. Осы мөдельдің “бір нэрсеге
ұқсату” м ағы насы мен қатар тунгус тілдерінде
жалпы етістіктерге тән қим ы лды ң сипатын бе-
ретін мағыналары да бар (мнөгөкратнөсть, непре-
рывнөсть, прөдөлжительнөсть действия). Н.А.Бас-
какөв бұл қөсы м ш аны ң негізгі тұлғасы
-сы түрі
-ал, -са - сөның тұлғасыны ң қы сқарған түрі деп
қарайды.
Осы мөдель арқылы біршама етістіктің жаса-
луы, өлардың сем антикалы қ бірізділігі мен өр-
тақтығы бұл тұлғаның ертеде етістік тудырудағы
белсенділігін көрсетсе, ал өлардың тарихи туын-
ды лы ғы , түбір мөрфемасы ны ң өлі түбірге айна-
луы өны ң көнелігін көрсетеді.
-
сы р//-сір: қау-қаусы р=, қап -қап сы р = , қу-
қусы р=, тап-тапсы р= т.б.
Тілімізде
-сы р//-сір қосымш асы арқылы жа-
салған етістіктер санаулы ғы ны ң озі оны онімсіз
қосымш алар қатарына қосады. Дегенмен, осын-
дай тұлғаларды талдағанда, мына бір жай еске-
руді қажет етеді. Ш ығу төркіні жағынан бір-біріне
ж а қ ы н , м ән д ес ж ұ р н а қ т а р д ы ң ж а л ға н ат ы н
сөздерінің аясында да өзара айы рм аш ы лы қ бар.
Бірі ж алған ған түбірге екіншісі жалғанбайды.
Я ғн и , талғап жалғанады. Оның себебін, мүмкін,
әр түбірдің табиғаты нан іздеу керек бөлар. Мы-
салы,
-л а //-л е , -т а //-т е, -д а //-д е - есімдерден
етістік тудыратын аса құнарлы қөсымш а. Бірақ
бұл жұрнақ есімдердің бэріне бірдей жалғана бер-
мейді. Сөндықтан да түбірдің табиғаты терең зер-
ттеуді қажет етеді.
-/7/-:ай-айт=, бөр-бөрт=, ж өр-ж өрт= , жыр-
ж ы рт= , кер-керт= , қ ай -қай т= , құр-құрт= , сүр-
сүрт=, тар-тарт=, түр-түрт=, тін-тінт=, үй-үйт=,
шер-ш ерт= т.б.
Қ азақ тілінде
-т - қө сы м ш асы етістіктің
ырықсыз етіс фөрмасы ретінде кеңінен жұмсала-
ды. Бұл арада өның түбірге еімес, туынды түбірге
ж алғанаты ны белгілі. Оның өрхөн-енисей, ескі
ұйғыр т.б. ескерткіштердегі, грамматикалық ма-
ғынасы да өсылай. Бірақ тілдің даму барысында
өсы қөсымша түбірмен эбден кірігіп кеткен біраз
етістіктер бар. Олар жөғарыда келтірілді. Түркіта-
нуда өсы тэріздес түбірлердің қалы птасуы н
түсіндіретін еңбектер кездеседі. Бұл тарихи ту-
ынды етістіктерде бұл күнде императивтік мэн
жөқ. Оның себебі - “өлі” түбірлерге айналған
гүбір мөрфемасына
-т - көрсеткіш інің кірігуі.
Түркі тілдеріндегі өсындай
-т- қосымшалы тари-