П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет315/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   311   312   313   314   315   316   317   318   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ
ж ай -ж ай р а= , к ү й -к ү й р е = , қ а й -қ а й р а= , қаң - 
қаң ы ра= , қ и -қ и р а = , қу -қура= , м аң -м аң ы ра= , 
мөң-мөңіре=, сай-сайра=, сүй-сүйре=, ту-тура=, 
ұш -үш ыра= т.б.
Қазіргі түркі тілдерінің бэрінде дерлік бұл - 
өнімсіз қосымш а. С онды қтан осы қосымш алы 
етістіктер м орф ологиялы қ жіктеуге келмейді. 
Э.В.С евортян, Н .К.Дмитриевтердің гіікірінше, 
бұл арада соз тудыруш ылық қызметін атқарып 
тұрған соңғы
-а /-е
дыбыстары, ал 
-ыр
бір буын- 
ды иммитативтерге ж алғанаты н м одиф икация- 
лы қ корсеткіш. 'Гүркітануда 
-ра/-ре
мен 
-л а /-л е
формаларын еліктеуіш түбірге ж алғанатын ды- 
быстық варианттар деп қарайтын козқарастар да 
бар. Рамстедт 
-ра //-ре
қосымшасының этимоло- 
гиясын 
-р, ия, -ар
көрсеткішінің дыбыстық даму- 
ының, ұзаруының нәтижесі деп қорытады.
В.Котвич 
-л а /-л е
және 
-ра/-ре
формаларын 
етістік тудырудағы ең ежелгі және әмбебап тұл ға- 
л ар д еп есептейді де, олардың қызметін былай- 
ша жіктейді: 
-Іа /-1е-
сабақты етістіктерді, 
- г а /
-ге
салт етістіктерді жасайды. Алайда, тілімізде 
осы модель арқы лы еліктеуіш емес түбірлерден 
ж асалған да етістіктер бар. Мұндай етістіктерді 
Э.В.Севортян да корсеткен. Мысалы: 
аж-ажы-
ра=, бау-баура=, жай-жайра=, жад-жадыра=, күй-
күйре=, сай-сайра= т.б.
Бұл етістіктердің түбір 
морфемасын құрап тұрған болігінің мағынасы - 
күңгірт. Дегенмен, олардың еліктеуіш создер емес 
екендігі анық. Осындай түбірлерді талдау үстінде 
екі морфеманың арасында түйісіп, деэтимологи- 
заци яға экеп соқты раты н ф онетикалы қ құбы- 
лыстар жете көңіл болуді керек етеді (М.А. Бер- 
тагаев, 1969, 126). Мысалы, 
-ра
қосымшасы қосы- 
луы арқылы 
саз
созінен, Н .А .Б аскаков атап 
корсеткендей, 
сазда=
етістігімен қатар 
сайра=
етістігі де туған. М ұндай құбылыстар тіл даму- 
ының ортатүркі кезеңіне тэн.
-са //-се, -сы //-сі:
аң -аң са= , а қ -ақ с а = , жу- 
жуса=, жұм-жұмса=, көк-көксе=, күіі-күйсе=, ұқ- 
ұқса= , б ор-б орсы = , б ы қ-б ы қсы = , ж іп-ж іпсі=, 
күгі-күпсі= , қ а ң -қ а ң с ы = , қ а қ -қ а қ с ы = , қ о қ - 
қо қсы = , қ о п -қ о п сы = , ө к -өксі= , сар-сарсы = , 
сы ң-сы ңсы = т.б.
А .Н .К онөнөв 
-са, -сы
қосымшаларын қалау 
райдың корсеткішімен байланыстырады. Себебі 
бұйрық райдың грамматикалық жалпы мағына- 
сы тек бұйры қ ретінде ғана емес, тілеу түрінде 
де болатыны белгілі. Көптеген ғалымдар ш ығу 
төркіні жағынан рай категөриясының жіктелме- 
гендігін атап өтеді. Б.Серебренникөв атап көрсет- 
кен бұл қөсымшалы етістіктердің беретін мағы-
насының бірі - ‘сезіну’ (чувствөвать себя, испы- 
тывать чтө-либө), ‘бір нэрсеге ұқсату’. Бұл ма- 
ғы налар өны ң қалау рай мағы насы мен тарихи 
байланысын көрсетеді. Осы мөдельдің “бір нэрсеге 
ұқсату” м ағы насы мен қатар тунгус тілдерінде 
жалпы етістіктерге тән қим ы лды ң сипатын бе- 
ретін мағыналары да бар (мнөгөкратнөсть, непре- 
рывнөсть, прөдөлжительнөсть действия). Н.А.Бас- 
какөв бұл қөсы м ш аны ң негізгі тұлғасы 
-сы
түрі 
-ал, -са
- сөның тұлғасыны ң қы сқарған түрі деп 
қарайды.
Осы мөдель арқылы біршама етістіктің жаса- 
луы, өлардың сем антикалы қ бірізділігі мен өр- 
тақтығы бұл тұлғаның ертеде етістік тудырудағы 
белсенділігін көрсетсе, ал өлардың тарихи туын- 
ды лы ғы , түбір мөрфемасы ны ң өлі түбірге айна- 
луы өны ң көнелігін көрсетеді.
-
сы р//-сір:
қау-қаусы р=, қап -қап сы р = , қу- 
қусы р=, тап-тапсы р= т.б.
Тілімізде 
-сы р//-сір
қосымш асы арқылы жа- 
салған етістіктер санаулы ғы ны ң озі оны онімсіз 
қосымш алар қатарына қосады. Дегенмен, осын- 
дай тұлғаларды талдағанда, мына бір жай еске- 
руді қажет етеді. Ш ығу төркіні жағынан бір-біріне 
ж а қ ы н , м ән д ес ж ұ р н а қ т а р д ы ң ж а л ға н ат ы н
сөздерінің аясында да өзара айы рм аш ы лы қ бар. 
Бірі ж алған ған түбірге екіншісі жалғанбайды. 
Я ғн и , талғап жалғанады. Оның себебін, мүмкін, 
әр түбірдің табиғаты нан іздеу керек бөлар. Мы- 
салы, 
-л а //-л е , -т а //-т е, -д а //-д е -
есімдерден 
етістік тудыратын аса құнарлы қөсымш а. Бірақ 
бұл жұрнақ есімдердің бэріне бірдей жалғана бер- 
мейді. Сөндықтан да түбірдің табиғаты терең зер- 
ттеуді қажет етеді.
-/7/-:ай-айт=, бөр-бөрт=, ж өр-ж өрт= , жыр- 
ж ы рт= , кер-керт= , қ ай -қай т= , құр-құрт= , сүр- 
сүрт=, тар-тарт=, түр-түрт=, тін-тінт=, үй-үйт=, 
шер-ш ерт= т.б.
Қ азақ тілінде 
-т -
қө сы м ш асы етістіктің 
ырықсыз етіс фөрмасы ретінде кеңінен жұмсала- 
ды. Бұл арада өның түбірге еімес, туынды түбірге 
ж алғанаты ны белгілі. Оның өрхөн-енисей, ескі 
ұйғыр т.б. ескерткіштердегі, грамматикалық ма- 
ғынасы да өсылай. Бірақ тілдің даму барысында 
өсы қөсымша түбірмен эбден кірігіп кеткен біраз 
етістіктер бар. Олар жөғарыда келтірілді. Түркіта- 
нуда өсы тэріздес түбірлердің қалы птасуы н 
түсіндіретін еңбектер кездеседі. Бұл тарихи ту- 
ынды етістіктерде бұл күнде императивтік мэн 
жөқ. Оның себебі - “өлі” түбірлерге айналған 
гүбір мөрфемасына 
-т -
көрсеткіш інің кірігуі. 
Түркі тілдеріндегі өсындай 
-т-
қосымшалы тари-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   311   312   313   314   315   316   317   318   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет