П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІПҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет314/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   310   311   312   313   314   315   316   317   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІПҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
237
қалқы = , қ аң -қаң ғы = , м өң-м өңкі=, мүл-мүлгі=, 
м үң -м үң кі= , м ы з-м ы зғы = , о р -о р ғы = , сар-сар- 
қ ы = , са ң -с а ң ғы = , тол-толқы = , ш ал-ш алқы = , 
ш үл-ш ұлғы = , ш үй-ш үйгі=, ш ы л -ш ы л ғы = , үң- 
ү ң гі= , ы р -ы р ғ ы = , ы т -ы тқ ы = , ір -ір к і= , т.б. 
Етістік түбірлер құрамында л екси калан ған бұл 
ж ұрнақтарды ж оғары да талданған 
-қ а /-к е
мо- 
делінің дыбыстық түрі деп қарастыруға негіз бар.
-қы р//-кір, -ғы р//-гір\
а-ақы р = , аз-азғы р = , 
ба-бақы р= , ж аз-ж азғы р= , ж аң-ж аң ғы р= , жым- 
ж ы м қы р = , қ а й -қ а й ғы р = , қ а ң -қ а н ғ ы р = , қы м- 
қы м қы р=, м ы ң-м ы ңғы р= , ос-осқы р=, пыс-пы- 
с қ ы р = , ш а -ш а қ ы р = , ш ы ж -ш ы ж ғ ы р = , үш - 
үш кір=, ы с-ы сқы р= т.б.
Осы қатардағы етістіктердің дені еліктеуіш 
түбірлерден жасалған. М ағыналық ж ағынан бұл 
сөздердің бәрі бір семантикалы қ топқа жатады. 
Сонымен қатар бұл қосымшаның еліктеуіш емес, 
басқа да мағыналы көне, олі түбірлерге ж алған- 
ғанын кореміз. Мысалы: 
азғыр=, жазғыр=, жаң-
ғыр=, қаңғыр=.
Дегенмен, ш ы ғу төркіні ж ағы - 
нан еліктеуіш түбірлерге ж алғануы бұры ны рақ 
тәрізді. Себебі, өлі түбірлерге басқа да қосы м - 
шалар ж алғаны п, түбірлес сөздер туады. М ыса- 
лы: 
жаң-а, қаң-тар=, қаң-сы=, аз-ғын, қылі-та=
т.б.
Ал, еліктеуіш түбірлердің біреуіне де осы 
қосымшадан басқа тұлға жалғанбайды.
Қазіргі қазақ тілінде және басқа да түркі 
тілдерінде 
- л а /-л е
қосымш асы - етістік тудыру- 
да күні бүгінге шейін ең өнімді тұлға.
М ысалы Л .Н .Х ари тонов сол тілде - 
Іаа
қосымшасы арқылы кез-келген зат есімнен етістік 
жасауға болады деп көрсетеді. -77ажұрнағы кең 
мағы надағы етістіктің ұғы м ы натән мағыналар- 
дың бэрін береді. Оның есім түбірге жалғануы 
сол сөЗді етістік тобына ауыстырады. Оны синх- 
рондық тұрғыдан да түбір морфемадан ажырату 
еш қиы нды қ келтірмейді. Мысалы: 
ау-ла=, бар-
ла=, би-ле=, жау-ла=т.6.
Сонымен қатар синхрондық түрғыдан ком- 
поненттік талдауға конбейтін етістіктер де кез- 
деседі. Бұл “ө л і” түбірлердің пайда болуы тек 
қосымшалардың пассивтенуінен ғана емес, түбір 
морфеманың семантикасының күңгірттенуіне де 
байланысты екенін дәлелдейді. Мысалы: бай-бай- 
ла=, бақ-бақ(ы )ла=, бау-баула=, кеу-кеуле=, қа- 
қала= , қау-қаула=, сой-сөйле= , сы -сы ла= , сы- 
ды р= , сы й ы р= , т.б.; ту-тула=, тү-түле= , үр- 
ұрла= ш ар-ш арла= т.б.
Күні бүгінге шейін өнімді сөзтудырушы мо- 
дель бойынш а олардың қосымш а морфемасын
анықтау қиын емес. Ал, түбір морфемалары қазіргі 
тілімізде жеке сөздік қасиетін ж оғалтқан, м ағы - 
насы белгісіз. Олардың кейбіреулерін салыстыр- 
малы-тарихи зерттеу нәтижесінде сол күйінде ес- 
керткіштер тілінен кездестіреміз. Кейде қазіргі 
тілдерде де сақталып қалуы кездеседі. М ысалы:

(-қа-ла) - ‘склады вать, класть по порядку’, 
іи
-(-тү-л е) ‘волосок’, ‘шерсть’, ‘перья’ 399, 594, 
Ьіі -
(бі-ле) - ‘остри е’, ‘л езви е’.
-Ла,
-леқосымш а морфемасының күні бүгінге 
шейін өнімділігіне қарамастан, ол жалғанған түбір 
морфемаларының мағы наларының әртүрлі дэре- 
жеде көмескіленіп, кейбіреулерінде мүлде ж оға- 
луы оларды түбір етістік қатарына қосқан. Мұның 
себептерін толы қ аны қтау қиы н. Дегенмен, со- 
ған әсер ететін кейбір жайларды атап өтуге бола- 
ды. Ол негізінен сол туынды етістікке негіз бола- 
тын есім создің м ағы насы мен қызметіне байла- 
нысты. Мысалы:
1. Қолданылу өрісінің кеңдігі;
2. Қолданылу өрісінің тарлығы;
3. Қолданылу өрісінің тереңдігі;
4. Қолданылу орісінің таяздығы;
5. Туынды етістіктің озінің есім торкінінен 
қол үзіп, метафора есебінде қолданылуының нэти- 
жесінде делексикалануы;
6. Сөз құрам ы ндағы дыбыстарың деф орм а- 
цияға ұшырауы (сөйле - 
зөі,
байла - 
Ъа&)
т.б.
Қ азақ тіліндегі 
- л а /-л е
қосымш алы етістік- 
тердің табиғаты проф. А .Қ аіы баеваны ң еңбекте- 
рінде арнайы зерттелген. Оның генезисі жөнінде 
көптеген ғал ы м дар-/^тұлғасы н көптіктұлға 
-Іаг
мен байланы стыраты н Бетлингтің пікірін қуат- 
тайды.
-яя/-«е;аз-азы на= , жай-жайна=, кер-керне=, 
қай-қайна=, қат-қат(ы)на=, қи-қина=, ой-ойна=, 
сар-сарна=, тыр-тырна= т.б. Көріп отырғанымыз- 
дай, бұл қосымшалы сөздердің көбі бүгінде түбір 
сөзге айналған. А.Ю лдашев, Гулямов, А.Қалыба- 
ева бұл форманы 
-ла
қосымш асының бір вариан- 
ты деген болжам айтады. Бұл жорамалды негізсіз 
деуге болмайды. Себебі, туыс шор, якуттілдерін- 
де -лд/-у7еқосымшасының бір дыбыстың түрі ре- 
тінде 
-наа,
-яээқосы м ш алары жиі қолданылады. 
-Н а/-не
формасы негізінен сонор дауыссыздарға 
ая қ та л ға н түбірлерге ж эн е кейбір еліктеуіш
түб ірлерге ж а л ға н ад ы . С о н д ы қ тан сан аулы
түбірлерге ғана қосылуы оны ң онімсіз тұлғаға 
айналуына әсер еткен болу керек деп болжауға 
болады.
-ра//-ре:
аң -аң ы ра= , бау-баура=, ең-еңіре=, 
ж ад-ж ады ра=, (жад~жаз~жай), ж ам -ж ам ы ра=,


238


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   310   311   312   313   314   315   316   317   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет