СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІПҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
237
қалқы = , қ аң -қаң ғы = , м өң-м өңкі=, мүл-мүлгі=,
м үң -м үң кі= , м ы з-м ы зғы = , о р -о р ғы = , сар-сар-
қ ы = , са ң -с а ң ғы = , тол-толқы = , ш ал-ш алқы = ,
ш үл-ш ұлғы = , ш үй-ш үйгі=, ш ы л -ш ы л ғы = , үң-
ү ң гі= , ы р -ы р ғ ы = , ы т -ы тқ ы = , ір -ір к і= , т.б.
Етістік түбірлер құрамында л екси калан ған бұл
ж ұрнақтарды ж оғары да талданған
-қ а /-к е
мо-
делінің дыбыстық түрі деп қарастыруға негіз бар.
-қы р//-кір, -ғы р//-гір\
а-ақы р = , аз-азғы р = ,
ба-бақы р= , ж аз-ж азғы р= , ж аң-ж аң ғы р= , жым-
ж ы м қы р = , қ а й -қ а й ғы р = , қ а ң -қ а н ғ ы р = , қы м-
қы м қы р=, м ы ң-м ы ңғы р= , ос-осқы р=, пыс-пы-
с қ ы р = , ш а -ш а қ ы р = , ш ы ж -ш ы ж ғ ы р = , үш -
үш кір=, ы с-ы сқы р= т.б.
Осы қатардағы етістіктердің дені еліктеуіш
түбірлерден жасалған. М ағыналық ж ағынан бұл
сөздердің бәрі бір семантикалы қ топқа жатады.
Сонымен қатар бұл қосымшаның еліктеуіш емес,
басқа да мағыналы көне, олі түбірлерге ж алған-
ғанын кореміз. Мысалы:
азғыр=, жазғыр=, жаң-
ғыр=, қаңғыр=.
Дегенмен, ш ы ғу төркіні ж ағы -
нан еліктеуіш түбірлерге ж алғануы бұры ны рақ
тәрізді. Себебі, өлі түбірлерге басқа да қосы м -
шалар ж алғаны п, түбірлес сөздер туады. М ыса-
лы:
жаң-а, қаң-тар=, қаң-сы=, аз-ғын, қылі-та=
т.б.
Ал, еліктеуіш түбірлердің біреуіне де осы
қосымшадан басқа тұлға жалғанбайды.
Қазіргі қазақ тілінде және басқа да түркі
тілдерінде
- л а /-л е
қосымш асы - етістік тудыру-
да күні бүгінге шейін ең өнімді тұлға.
М ысалы Л .Н .Х ари тонов сол тілде -
Іаа
қосымшасы арқылы кез-келген зат есімнен етістік
жасауға болады деп көрсетеді. -77ажұрнағы кең
мағы надағы етістіктің ұғы м ы натән мағыналар-
дың бэрін береді. Оның есім түбірге жалғануы
сол сөЗді етістік тобына ауыстырады. Оны синх-
рондық тұрғыдан да түбір морфемадан ажырату
еш қиы нды қ келтірмейді. Мысалы:
ау-ла=, бар-
ла=, би-ле=, жау-ла=т.6.
Сонымен қатар синхрондық түрғыдан ком-
поненттік талдауға конбейтін етістіктер де кез-
деседі. Бұл “ө л і” түбірлердің пайда болуы тек
қосымшалардың пассивтенуінен ғана емес, түбір
морфеманың семантикасының күңгірттенуіне де
байланысты екенін дәлелдейді. Мысалы: бай-бай-
ла=, бақ-бақ(ы )ла=, бау-баула=, кеу-кеуле=, қа-
қала= , қау-қаула=, сой-сөйле= , сы -сы ла= , сы-
ды р= , сы й ы р= , т.б.; ту-тула=, тү-түле= , үр-
ұрла= ш ар-ш арла= т.б.
Күні бүгінге шейін өнімді сөзтудырушы мо-
дель бойынш а олардың қосымш а морфемасын
анықтау қиын емес. Ал, түбір морфемалары қазіргі
тілімізде жеке сөздік қасиетін ж оғалтқан, м ағы -
насы белгісіз. Олардың кейбіреулерін салыстыр-
малы-тарихи зерттеу нәтижесінде сол күйінде ес-
керткіштер тілінен кездестіреміз. Кейде қазіргі
тілдерде де сақталып қалуы кездеседі. М ысалы:
-
(-қа-ла) - ‘склады вать, класть по порядку’,
іи
-(-тү-л е) ‘волосок’, ‘шерсть’, ‘перья’ 399, 594,
Ьіі -
(бі-ле) - ‘остри е’, ‘л езви е’.
-Ла,
-леқосымш а морфемасының күні бүгінге
шейін өнімділігіне қарамастан, ол жалғанған түбір
морфемаларының мағы наларының әртүрлі дэре-
жеде көмескіленіп, кейбіреулерінде мүлде ж оға-
луы оларды түбір етістік қатарына қосқан. Мұның
себептерін толы қ аны қтау қиы н. Дегенмен, со-
ған әсер ететін кейбір жайларды атап өтуге бола-
ды. Ол негізінен сол туынды етістікке негіз бола-
тын есім создің м ағы насы мен қызметіне байла-
нысты. Мысалы:
1. Қолданылу өрісінің кеңдігі;
2. Қолданылу өрісінің тарлығы;
3. Қолданылу өрісінің тереңдігі;
4. Қолданылу орісінің таяздығы;
5. Туынды етістіктің озінің есім торкінінен
қол үзіп, метафора есебінде қолданылуының нэти-
жесінде делексикалануы;
6. Сөз құрам ы ндағы дыбыстарың деф орм а-
цияға ұшырауы (сөйле -
зөі,
байла -
Ъа&)
т.б.
Қ азақ тіліндегі
- л а /-л е
қосымш алы етістік-
тердің табиғаты проф. А .Қ аіы баеваны ң еңбекте-
рінде арнайы зерттелген. Оның генезисі жөнінде
көптеген ғал ы м дар-/^тұлғасы н көптіктұлға
-Іаг
мен байланы стыраты н Бетлингтің пікірін қуат-
тайды.
-яя/-«е;аз-азы на= , жай-жайна=, кер-керне=,
қай-қайна=, қат-қат(ы)на=, қи-қина=, ой-ойна=,
сар-сарна=, тыр-тырна= т.б. Көріп отырғанымыз-
дай, бұл қосымшалы сөздердің көбі бүгінде түбір
сөзге айналған. А.Ю лдашев, Гулямов, А.Қалыба-
ева бұл форманы
-ла
қосымш асының бір вариан-
ты деген болжам айтады. Бұл жорамалды негізсіз
деуге болмайды. Себебі, туыс шор, якуттілдерін-
де -лд/-у7еқосымшасының бір дыбыстың түрі ре-
тінде
-наа,
-яээқосы м ш алары жиі қолданылады.
-Н а/-не
формасы негізінен сонор дауыссыздарға
ая қ та л ға н түбірлерге ж эн е кейбір еліктеуіш
түб ірлерге ж а л ға н ад ы . С о н д ы қ тан сан аулы
түбірлерге ғана қосылуы оны ң онімсіз тұлғаға
айналуына әсер еткен болу керек деп болжауға
болады.
-ра//-ре:
аң -аң ы ра= , бау-баура=, ең-еңіре=,
ж ад-ж ады ра=, (жад~жаз~жай), ж ам -ж ам ы ра=,
238
Достарыңызбен бөлісу: |