П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет312/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   308   309   310   311   312   313   314   315   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
235
лы қ тілдеріне тән сөз аяғында келетін -ғды б ы с- 
тарының сәйкестігі негізінде пайда болған 
с а ғ //
-сй,/с//сй,>7варианттарының біреуі (
сау-сауық-са

уы ғу, саушылык
т.б.), қазақ тіті үшін дербес те, 
екінш ісі (
сақ-сақай) -
өлі түбірге айналы п, дер- 
бестігін жоғалтқан.
Басқа да жұрнақтар секілді бұл тұлғада да 
вариантты лы қ бар. С онды қтан, оны ң генезисі 
туралы ғалымдарда ортақ пікір жоқ. М ысалы, 
Рамстедт, Харитонов, Брокельман бұл модельді 
а&-аі
деп қараса, Дени - дя/, 
-даі<аі
деп қарай- 
ды. Котвич -д/тұлғасы н оптативті - потенциал- 
ды негіздер тудыратын ерекше ж ұрнақ деп есеп- 
тейді.
-а л /-е л : ж өт-ж өтел=, кен-кенел= , ка қ-
қақал=, ом-омал=, шаш-шашал
= т.б.
Қазембек оны э
л =
“ бы ть” , “становиться” 
етістігімен байланыстырса, Д ени, Харитонов, 
Рамстедт оны 
-ы ла а /-ла а /т а а
тұлғалары м ен 
қатар қолданылады деп көрсетеді. Севортян 
- а л /
/ - е л
ж ұрнағы құрамды деген пікірде. В.Сереб- 
р е н н и к о в
- л
көп қ а й т а л а н а т ы н қ и м ы л д ы
білдіретін көрсеткіш деп қарайды.
-ар//-ер//-р\
Қ азақ гіліндегі осы модель арқылы жасал- 
ған 34 императив тұлғалы етістіктің 17-сі диах- 
рониялық тұрғыдан осы жұрнак пен “өлі” түбірге 
жіктеледі. М ы салы
:без-безер=, доғ-доғар=, ит-
итер=, кез-кезер=, көт-котер=, қап-қабар=, қас-
қасар=, қоп-қопар=, саз-сазар=, ұз-үзар= , үд-
үдер=;т.б.
О лардың кейбірінің қ ұр ам ы н д ағы “ о л і” 
түбірлерді ескерткіштерден, кейбір қазіргі тіддерде 
сақталып қалған тілдік деректерден табуға бол- 
са, ал кейбір түбірлер жалаң күйінде еш жерде 
кездеспейді. М ысалы, *шитүбірі “итеру” мағы- 
'насынЯй орхон ескерткіш терінде қазіргі алтай 
тілінде кездессе (О РС ), 
котер
етістігінің жалаң 
ф ормасы якут тілінде сақталған. Сол сияқты 
“ ұзар” м ағы насы н 
*үз
түбірінің о зі-ақ берген 
т.с.с. Бір буынды бұл түбірлердің “ ұзаруы” - 
тілдің одан әрі созжасамдық дамуыны ң нәти- 
жесі. Бұрын етістік мағынасын түбір күйінде-ақ 
берсе, енді белгілі бір қосы м ш а арқылы айқы - 
нырақ көрсетеді. Бұл қосымшаларда “таза” им- 
перативті мағы надан горі, тілдің етістік=есім 
болып жіктеле бастаған кезеңіне сай туған етістік 
тудырушы тұлғалардың мәні бар тәрізді. М ыса- 
лы , 
без-безер, саз-сазар, кок-когер т.б.
Бұлардың 
ортақ мағынасы - белгілі бір затқа тән сапа, белгі. 
Осындай етістіктердің тарихи құрылымын оның 
мэнімен байланыстыра зерттеген А.Хасенованың
(Қалыбаева) аны қтауы нш а, олар объектінің бір 
сападан екінш і сапаға отуін, екінш і бір түрге 
ауысуын білдіреді.
Н .А .Б аскаков 
-ар/-ер
ж әне 
-қар/-кер, - ғ а р /
-гс/?жұрнақтарын бір қосы м ш аны ң әртүрлі ф о- 
нетикалы қ варианттары деп қарайды. Батманов 
эр
(быть) етістігімен байланыстырады.
-а с //-е с //-с :
Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға - толы қ ма- 
ғыналы түбірлерге жалғанып, ортақ етістің грам- 
матикалық м энін беретін соз озгертуші катего- 
рия. Бірақ тілімізде құрамынан бұл жұрнақты 
боліп алуға келмейтін етістіктер де бар. Мысалы: 
ад-адас=, а л /ж /-а л ж а с = , ег-егес=, ж ар-ж арас= , 
күр-күрес=, тақ-тақас=, тал-талас= ұл-ұлас=, түг- 
түгес=, ш ат-ш атас=. Бұл мысалдар “етістұлғасы
эуелде соз тудыру қызметін атқарған” деген пікірді 
дәлелдей түседі.
О ны ң ежелгілігін корсеткен тағы бір жай - 
осы модельде коптеген синкретизмдер кездеседі: 
кецес, егес, күрес, талас т.б.
Мысалы, қазақтілінде 
тек қана есім мағынасында қолданылатын “ үлес” 
созін алайық. М .Қ аш қари сөздігінде // “бөлу” , 
“тарату” дегенді білдіретін түбір етістік, ал 
\1з=
“бөлісу” мэнін білдіретін содан жасалған туынды 
етісгік (М К).
Қазіргі алтай тілінде жоғарыдағы етістік түбір 
де 
(уле
- бөлу) синкретикалық парлар да бар 
(үлиш
-
бөлек; 
үлиш -
бөлісу). Орта түркі ескерткіштер- 
інде де сөлай ұл жэне - 
үл/иі=
(А.Ибатов 1974, 
225). Ал, қазақ тілінде осы сөздің етістік м ағы на- 
сы тек ут7са?2//?=фөрмасында ғана беріледі.
Генезистік ж ағы нан бұл жұрнақ та құрамды 
бөлуы мүмкін 

етістік тудырушы ф өрма, ал 

-
и н тен си вті қ ө зға л ы с ты ң көрсеткіш і екені 
белгілі).
-ба/-бе:
ар-арба=, жал-жалма=, жөр-жөрме=, 
көл-көлбе=, күр-күрме=, қар-қарма=, өң-өңба=, 
сер-серме=, тер-тербе=, ш ыр-ш ырма= т.б.
Қазіргі қазақ тілінде етістік жасаудағы бұл 
өнім сіз ж ұрн ақты ң ф ө н ети кал ы қ вариантгары
-м а/-м е, -па/-пе.
-да//-де.
ай -айда= , ал-алда=, аң-аңда= , бөз- 
бөзда=, д эн -д эн д е= , ден-денде= , ж аз-ж азда= , 
маз-мазда=, мең-меңде=, тал-талда=, сыз-сызда=, 
т.б. Ол - етістік жасаудағы ең өнімді мөдель 
- л а /
-леф өрмасы ны ң фөнетикалық варианты.
-жы//-жі:
Осы мөдель арқылы жасалған етістік түбірлер 
тіл ім ізд е с а н а у л ы -а қ . О ларды ң бәрі д е р л ік
тіліміздің дамуының қазіргі кезеңінде мөрфема- 
лы қ талдауға көнбейді.


236


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   308   309   310   311   312   313   314   315   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет