СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ 235
лы қ тілдеріне тән сөз аяғында келетін -ғды б ы с-
тарының сәйкестігі негізінде пайда болған
с а ғ // -сй,/с//сй,>7варианттарының біреуі (
сау-сауық-са -
уы ғу, саушылык т.б.), қазақ тіті үшін дербес те,
екінш ісі (
сақ-сақай) - өлі түбірге айналы п, дер-
бестігін жоғалтқан.
Басқа да жұрнақтар секілді бұл тұлғада да
вариантты лы қ бар. С онды қтан, оны ң генезисі
туралы ғалымдарда ортақ пікір жоқ. М ысалы,
Рамстедт, Харитонов, Брокельман бұл модельді
а&-аі деп қараса, Дени - дя/,
-даі<аі деп қарай-
ды. Котвич -д/тұлғасы н оптативті - потенциал-
ды негіздер тудыратын ерекше ж ұрнақ деп есеп-
тейді.
-а л /-е л : ж өт-ж өтел=, кен-кенел= , ка қ- қақал=, ом-омал=, шаш-шашал = т.б.
Қазембек оны э
л = “ бы ть” , “становиться”
етістігімен байланыстырса, Д ени, Харитонов,
Рамстедт оны
-ы ла а /-ла а /т а а тұлғалары м ен
қатар қолданылады деп көрсетеді. Севортян
- а л / / - е л ж ұрнағы құрамды деген пікірде. В.Сереб-
р е н н и к о в
- л көп қ а й т а л а н а т ы н қ и м ы л д ы
білдіретін көрсеткіш деп қарайды.
-ар//-ер//-р\ Қ азақ гіліндегі осы модель арқылы жасал-
ған 34 императив тұлғалы етістіктің 17-сі диах-
рониялық тұрғыдан осы жұрнак пен “өлі” түбірге
жіктеледі. М ы салы
:без-безер=, доғ-доғар=, ит- итер=, кез-кезер=, көт-котер=, қап-қабар=, қас- қасар=, қоп-қопар=, саз-сазар=, ұз-үзар= , үд- үдер=;т.б. О лардың кейбірінің қ ұр ам ы н д ағы “ о л і”
түбірлерді ескерткіштерден, кейбір қазіргі тіддерде
сақталып қалған тілдік деректерден табуға бол-
са, ал кейбір түбірлер жалаң күйінде еш жерде
кездеспейді. М ысалы, *шитүбірі “итеру” мағы-
'насынЯй орхон ескерткіш терінде қазіргі алтай
тілінде кездессе (О РС ),
котер етістігінің жалаң
ф ормасы якут тілінде сақталған. Сол сияқты
“ ұзар” м ағы насы н
*үз түбірінің о зі-ақ берген
т.с.с. Бір буынды бұл түбірлердің “ ұзаруы” -
тілдің одан әрі созжасамдық дамуыны ң нәти-
жесі. Бұрын етістік мағынасын түбір күйінде-ақ
берсе, енді белгілі бір қосы м ш а арқылы айқы -
нырақ көрсетеді. Бұл қосымшаларда “таза” им-
перативті мағы надан горі, тілдің етістік=есім
болып жіктеле бастаған кезеңіне сай туған етістік
тудырушы тұлғалардың мәні бар тәрізді. М ыса-
лы ,
без-безер, саз-сазар, кок-когер т.б. Бұлардың
ортақ мағынасы - белгілі бір затқа тән сапа, белгі.
Осындай етістіктердің тарихи құрылымын оның
мэнімен байланыстыра зерттеген А.Хасенованың
(Қалыбаева) аны қтауы нш а, олар объектінің бір
сападан екінш і сапаға отуін, екінш і бір түрге
ауысуын білдіреді.
Н .А .Б аскаков
-ар/-ер ж әне
-қар/-кер, - ғ а р / -гс/?жұрнақтарын бір қосы м ш аны ң әртүрлі ф о-
нетикалы қ варианттары деп қарайды. Батманов
эр (быть) етістігімен байланыстырады.
-а с //-е с //-с : Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға - толы қ ма-
ғыналы түбірлерге жалғанып, ортақ етістің грам-
матикалық м энін беретін соз озгертуші катего-
рия. Бірақ тілімізде құрамынан бұл жұрнақты
боліп алуға келмейтін етістіктер де бар. Мысалы:
ад-адас=, а л /ж /-а л ж а с = , ег-егес=, ж ар-ж арас= ,
күр-күрес=, тақ-тақас=, тал-талас= ұл-ұлас=, түг-
түгес=, ш ат-ш атас=. Бұл мысалдар “етістұлғасы
эуелде соз тудыру қызметін атқарған” деген пікірді
дәлелдей түседі.
О ны ң ежелгілігін корсеткен тағы бір жай -
осы модельде коптеген синкретизмдер кездеседі:
кецес, егес, күрес, талас т.б. Мысалы, қазақтілінде
тек қана есім мағынасында қолданылатын “ үлес”
созін алайық. М .Қ аш қари сөздігінде // “бөлу” ,
“тарату” дегенді білдіретін түбір етістік, ал
\1з= “бөлісу” мэнін білдіретін содан жасалған туынды
етісгік (М К).
Қазіргі алтай тілінде жоғарыдағы етістік түбір
де
(уле - бөлу) синкретикалық парлар да бар
(үлиш - бөлек;
үлиш - бөлісу). Орта түркі ескерткіштер-
інде де сөлай ұл жэне -
үл/иі= (А.Ибатов 1974,
225). Ал, қазақ тілінде осы сөздің етістік м ағы на-
сы тек ут7са?2//?=фөрмасында ғана беріледі.
Генезистік ж ағы нан бұл жұрнақ та құрамды
бөлуы мүмкін
(а етістік тудырушы ф өрма, ал
-с - и н тен си вті қ ө зға л ы с ты ң көрсеткіш і екені
белгілі).
-ба/-бе: ар-арба=, жал-жалма=, жөр-жөрме=,
көл-көлбе=, күр-күрме=, қар-қарма=, өң-өңба=,
сер-серме=, тер-тербе=, ш ыр-ш ырма= т.б.
Қазіргі қазақ тілінде етістік жасаудағы бұл
өнім сіз ж ұрн ақты ң ф ө н ети кал ы қ вариантгары
-м а/-м е, -па/-пе. -да//-де. ай -айда= , ал-алда=, аң-аңда= , бөз-
бөзда=, д эн -д эн д е= , ден-денде= , ж аз-ж азда= ,
маз-мазда=, мең-меңде=, тал-талда=, сыз-сызда=,
т.б. Ол - етістік жасаудағы ең өнімді мөдель
- л а / -леф өрмасы ны ң фөнетикалық варианты.
-жы//-жі: Осы мөдель арқылы жасалған етістік түбірлер
тіл ім ізд е с а н а у л ы -а қ . О ларды ң бәрі д е р л ік
тіліміздің дамуының қазіргі кезеңінде мөрфема-
лы қ талдауға көнбейді.