П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.8. СӨЗЖАСАМДЫҚ ЕДИНИЦАЛАР
2.8.1. Сөзжасамдық үя Синтетикалық созжасам қазақ тілінің создік қорын байытуда оте үлкен қызмет атқарады. Сон- ды қтан да тілдің сөздік қорында негізгі түбір сөздерден туынды түбір сөздер әлдеқайда көп. Тіліміздің сәздік қорынан туынды түбір создердің кең орын алатынын сөзж асамдық ұялар аны қ дәлелдейді. Ойткені әр сөзжасамдық ұя бір негізгі түбір сөзден қанша туынды түбір сөз жасалғанын аны қ, аш ы қ көрсетеді. М ысал бір ған аб у д еген негізгі түбірден ж асалған сөзжасамдық ұяда 44 туынды түбір бар. Сол сияқты тілдегі әр созжасамдық ұяға бір негізгі түбір соз тірек болып, ал оны ң әрқайсы - сынан талай туынды түбірлер ж асалғаны тілдегі туынды түбір создердің тілдің сөздік құрамынан басым орын алатынына толы қ дэлел бола алады. Олай болса, тіліміздің сездік қорын байыту- да ерекше орын алатын туынды түбірлердің жа- салуына қандай негізгі түбір сөздер өзек, тірек болғаны н, негізгі түбір сөздердің туынды түбір сөз жасаудағы құнарлы лы ғы н анықтау, олардан туынды түбір создің орбу жолын корсету өте ма- ңызды. Осы мәселенің ғылы ми негізін анықтау- да сөзжасамдық ұяны зерттеу өте қажет. Сөзжа- самды қ ұя бір сөздің негізінде туынды түбір сөздердің жасалуы ның барлы қ жолын, тетігін ашып береді. Қ азақ тіліндегі, созж асам ды қ ұя мәселесін зерттеу 1989 ж ы лғы ж арияланған “ Қазіргі қазақ тілінің созжасам ж үй есі” атты м онограф иялы қ еңбектен басталады. Созжасамдық ұяға берілген анықтама сөзжа- самдық ұяның құрамы қандай сөздерден құрала- тынын да аңғартады. Ол әр сөзжасамдық ұя құра- мында бір негізгі түбір сөз және одан туған ту- ынды түбірлер болатынын корсетті. Олай болса, әр созжасамдық ұяны ң құрамында түп негіз соз яғни негізгі түбір соз біреу болады да, одан орбіген туынды түбір создер бірнешеу болады. Әр созжа- самдық ұядағы туынды түбір создердің бэрінің құрамында түп негіз соз үнемі қатысып отыра- ды. Бір созж асамдық ұяда қанш а туынды түбір соз болса, соның бәрінің құрамынан алғашқы туп негіз соз міндетті түрде орын алады. Мысалы,<эя, әндет, эндеткіз, әндеттір, әнкой, әнкойлык, энсы- мак, энші, эншілік, эншіл, этиілдік деген ән негізгі түбірінен тараған созж асамдық ұядағы туынды түбір создердің бэрінің құрамындаэя деген негізгі түбір бар. Бір созж асмдық ұядағы туынды түбір создердің бәрі бір негізгі түбір созден орбігендік- тен, олар түбірлес создер аталады. М ысалы, жел деген негізгі түбір созден 105 туынды түбір жа- сал ған: желбегей, желбегейле, желбегейлен, желбе- гейлендір, желбегейлендірт, желбезек, желбезексіз, желбезектен, желбезекті, желбей, желбен, желбең- де, желбеңдет, желбір, желбіре, желбірегіш, желбі- |