П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫ Қ ҮЯ
267 түбір сөз болды. Ал біл түбір етістігінен жасал- ған сөзжасамды үяда 33 түбірлес туынды түбір сөз бары көрінді. Жүрт Ц£Т£\\ түп негіз сөзден жасалған сөзжасамдык ұяда небәрі 3 қана түбірлес туынды сөз болды. Бұдан тілдегі сөзжасамдық ұялардың құрамы, көлемі түрлі болатыны анық- талды. Бұдан әр сөзжасамдық ұяның өзінше жеке тілдік құбылыс екені, біріне-бірі бағы ны ш ты , бірін е-бірі байланы сты құбы лы с емес екені корінеді. Өйткені әр сөзжасамдық ұя - әртүрлі түп н егіз сө зд ен орб іген тү б ір л ес туы нды сөздердің жиынтығы. Созжасамдық ұяның колемі, аумағына қарай оларды өте өнімді, өнімсіз созж асам ды қ ұялар деп бөлуге де болады. Бірақ бұндай түрлерін анық көрсету үшін, тілдегі барлық сөзжасамдық ұялар түгел тексерілуі керек. Сонда ғана оларды дәл көрсетуге болады. Қолда бар деректерге сүйеніп, олардың көлемін әзірш е былайш а корсетуге бо- латын сияқты . Өте онімді сөзж асам ды к ұялар- дың құрамы 60 туындыдан жүз және одан да аса туынды түбірлерден құралады. Өнімді сөзжасам- ды қ ұялар оннан басталып 59-ға дейін, енім сіз ұялар екі туынды түбірден бастап, тоғы зға дейін туынды түбірден құралады. Б ірақ бұл шартты топтастыру екені ескертіледі. Созж асамды қ ұя сөз табы на бағы ны ш ты , байлаулы емес. С онды қтан сөзж асам ды қ ұяны белгілі сөз таптарының құрамына жататын құбы- лыс ретінде қарауға бөлмайды. Сөзж асамдық ұялар сөз таптары нан тыс тұратын құбылыс, бірақ ол түрлі сөз таптарының төлы ғуына, баю- ына қызмет етеді. Өйткені бір сөзжасамдық ұяда түрлі сөз табына жататын туынды түбір сөздер бөла береді. М ысалы, а^ д еген түп негіз сөзден өрбіген сөзжасамдық ұяда аугер, аула, аулағыш, аулан, аулас, аулаушы, аушы, аушыла, аушылык де- ген түбірлес туынды түбір сөздер бар. Олар зат есім, етістік, сын есімдерге жатады, я ғн и бір сөзжасамдық ұяның құрамында түрлі сөз тапта- рына жататын туынды түбір сөздер бар екені анық көрініп тұр. Бұл өсы ұяға ғана қатысты құбы- лыс емес, өл әр сөзжасамдық ұяда кездесе бе- ретін құбылыс, яғни сөзжасамдық ұяда түрлі сөз таптарына қатысты туынды түбір сөздер жасала береді екен. Міне, бұл сөзжасамдық ұяның ешбір с е з табы на байлаулы құбы лы с емес екенін білдіреді. Сөзжасамдық ұяның өзіндік құрылымы бар, өте жүйелі құбылыс. Сөзжасамдық ұяның қалып- тасқан өзіндік құрылымы сөзжасамдық ұя атау- лы ны ң бәріне өртақ және өл бұзылмайды, өны өзгерту, өның құрамын басқаша құру мүмкін емес. Сөзжасамдық ұяның мүшелері белгілі, өлар белгілі тәртіпте қөлд ан ы лад ы . С озж асам ды қ ұяны ң мүшелері ұяға түгел қатысады. Сондықтан алды- мен сөзж асамдық ұяны ң құрылымына кіретін мүшелерді аны қтап, сөл арқылы сөзжасамдық ұяны ң құры лы мы н, өлардың өрналасу тәртібін аны қтап, сөзж асам ды қ ұяны ң жүйесін белгілеу керек. С өзж асамды қ ұяны ң ең кіші мүшесі сөзжа- самдық жұп, ал сөзж асамдық жұп сөзжасамдық тізбектен өрын алады. Я ғн и сөзжасамдық тізбек те сөзжасамдық ұяның негізгі мүшесі. Сөзжасам- ды қ тізбектің мүшелері сөзжасамдық саты арқы- лы өсіп, көбейіп өтырады, сөндықтан сөзжасам- ды қ сатысыз сөзж асам ды қ тізбек, яғни сөзжа- самдық ұя бөлмайды. Ал ұядағы сөзжасамдық тізбектің саны сөзж асам ды қ тарам (парадигма) арқылы көбейеді, өседі. Олай бөлса, сөзжасам- ды қ тарам да - сөзжасамдық ұяның құрылымына жататын негізгі мүше. Міне, сөзжасамдық ұяның өсы мүшелері өның құрылымын құрайды, сөзжа- самдық ұяның жүйесін жасайды. Осы мүшелерсіз сөзжасамдық ұя бөлуы мүмкін емес, сөндықтан сөзжасамдық жұп, сөзжасамдықтізбек, сөзжасам- дық тарам, сөзжасамдық саты сөзжасамдық ұяны құрайтын негізгі мүшелер бөлып табылады. А і сөзжасамдық ұяның мүшелерінің еш қай- сысы кез-келген орында, бірде олай, бірде бұлай созж асамдық ұяда орналаса алмайды. Олардың қалы птасқан тәртібі бар, созжасамдық ұяда ол тәртіп сақталады. Сондьіқтан да сөзжасамдық ұяны ң белгілі құры лы мы бар, өны кұрайты н тұрақты мүшелері бар, өл мүшелер сөзжасамдық ұяда белгілі бір тәртіпте өрналасады, және олар бір-бірімен байланысты, бұл оның жүйелі кұбы- лыс екенін көрсетеді. Сөндықтан да өның әрқай- сысы жеке-жеке талдануы, сипатталуы керек. 2.8.2. Сөзжасамдық жүп С өзж асамды қ ұя қанш а сөзден құралса да, өнда сөзжасамдық жұп бөлады. Сөзжасамдык ұя- ның ең кішісінде бір, екі туынды сөз бөлады деп саналады. М ысалы, п а й ^п а й и іы , пән->пәндес, пэн—>пэндік, бық—^бықтыр-^бықтырт—> бықтырт- қыз,бық-^быққыз; Келтірілген мысалдардың ең азында бір сөзж асамдық жұп бар, өл - п а й ^ п а й - шы. Пэн деген түп негізден тараған ұяда екі жұп бар: пэн-^пэндес, пэн^пэндік. Ал бық негізінен та- раған ұяда 4 жұп бар, өлар: бық-^бықтыр, бық- тыр-^бықтырт, бықтырт-^бықтырткыз, бық->бық- |