П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет417/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   413   414   415   416   417   418   419   420   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
323
мысалы: 
қырқа. =анақ
ж ұрнағы зат атауына 
ж алғаны п, оған кішірейту мәнін береді. М ыса- 
лы, 
шұқанақ. =пақ
ж ұрнағы да кішірейту ма- 
ғы насы н береді, мысалы: 
ойпаң.
=/7#тж ұрнағы
да 
кішірейту мәнін білдіреді. = паң жұрнағымен 
м ағы налас. Мысалы: 
ойпат.
= аң ж ұрнағы да кіш ірейту мән береді, мы- 
салы, 
шатқалаң.
3 .2 . 
КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолдары аз емес. 
Солардың бірі - 
аналитикалық тосіл.
Осы тэсілмен 
жасалған, күрделі сөздердің бірі - күрделі зат 
есімдер. Күрделі зат есімнің мынадай түрлері бар: 
біріккен (кіріккен) күрделі зат есімдер, қосарлы
күрделі зат есімдер, тіркесті күрделі зат есімдер,
қысқарган күрделі зат есімдер.
Қазақ тіл білімінде күрделі зат есімдер ар- 
найы зерттеу нысаны болған емес, ол тек ғалым- 
дардың жалпы күрделі сөз тоңірегінде айтқан 
пікірлері түрғысынан қарастырылды. Ал күрделі 
зат есім жайлы толыққанды ғылыми түйін жа- 
сайтын ірі ғылыми зерттеу жасалған жоқ. Бүл 
жайт тек қазақ тіл білімінде ғана емес, барлық 
түркітануға қатысты.
Тілдің қомақты бөлігін зат есімдер қамти- 
ды. Ол - тілімізде жиі қолданылатын, басқа сөз 
таптарын өзінің маңына топтастырғыш қасиеті 
күшті, белсенді және үйытқы болатын соз табы.
Зат деген үғым - шындық өмірдегі түрлі заттар 
мен қүбылыстарды, үғымдар мен түсініктерді 
қамтиды. Осы үғымдар мен түсініктерді дара 
сөзбен де, күрделі сөзбен де жеткізуге болады. 
Мысалы, дара зат есім: 
агаш, кол, тау, су, заман,
торгай, бала
т.б. Күрделі зат есім: 
қарагаіи, сары-
су, ақырзаман, бозторгай, қараторгай, бозбала,
көлбақа, 'колжутар, таутеке, таубуршақ, Ақ уй,
Ақ орда (резиденция), азат жол (абзац), ас уй (кух-
ня), ауыз уй (коридор), булшық ет (мыіицы), ауыз
су, огей бала (пасынок), куйеу бала, кедей-кепшік,
койлек-коншек, ата-ана, қазан-аяқ, ойын-кулкі,
ақыл-ой, Қ Т Ж (Қазақстан теміржолы), Қ Қ С
(қосымша қун салыгы)
т.б.
Міне, жоғарыда келтірілген дара создерге 
де, күрделі зат есімдерге де 
ортақ қасиет

белгі

лексикалық магына.
Дара зат есім қандай лекси- 
калық мағыналы бірлік болса, күрделі зат есім 
де сондай лексикалық бірлік болып саналады. 
Лексикалық мағына жағынан дара, күрделі атау- 
лаода озгешелік, ерекшелік байқалмаса да, қүра- 
Моі жағынан олар тең келмейді, яғни қүрамы 
жағынан дара, күрделі, коп қүрамды болып келеді 
де, сол жағынан ажыратылады.
Күрделі зат есімдер қүрылымдық, семанти- 
калық сипаты жоне синтаксистік қызметі жағы- 
нан да дара зат есімдермен пара-пар, тілде атқа- 
ратын қызметі де бірдей, себебі тілде олар дара 
зат есімдер сияқты жеке лексемаларға жатады.
К үрделі зат есімдер - екі я одан да коп 
сөздерді біріктіру, тіркестіру, қосарлау және қыс- 
қарту арқылы созжасам үрдісінің нәтижесінде 
жасап, бір үғым, түсініктің атауы ретінде қалып- 
тасқан лексикалық бірліктер.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі түбір каты- 
сады. Сойтіп, тілде жаңа маңыналы күрделі зат 
атауын жасауға сыңарларының әрқайсысы әрқи- 
лы дәрежеде үлестерін қосып, жаңа мағынаның 
қалыптасуына жәрдемін тигізеді.
Күрделі зат есімдердің қүрамындағы сыңар- 
лар үндесу, сіңісу, ықшамдалу т.б. зандылықтар- 
дың әсерінен түрлі озгеріске үшырап отырады. 
Мысалы: 
алжапқыш
-» 
ал0(-ды) +жапқыш, сара-
ла (улт.тагам)
—» 
сар0(-ы)+ала, сарагаш (осім.)
—» 
сар0(-ы)+агаш, бетаіиар
—» 
бет0(-ті)+ашар,
айгулақ (жәндік)
—» 
ай+қулақ: г~қ
т.б.
Тіл б іл ім ін ің осы с а л а д а ғы т е о р и я л ы қ
жетістіктеріне сүйене отырып, қ азақ тіліндегі 
күрделі зат есімдердің озіндік ерекшелігі мен 
белгілерін анықтауға болады.
Күрделі зат есімдердің басты белгілері:
1.К үрделі зат есім кем ін д е екі тү б ір дің
(негіздің) бірігуінен /к ір ігу ін е н , тіркесуінен, 
қосарлануы нан жасалады. Мысалы: 
қолгабыс,
ақсақал, кокжиек; азат жол, азу тіс, Ақ орда,
асық жілік, киіз уй, ауа райы; бау-бақиіа, бата-
т іле к , ә н -к у й , боран-іиаш ы н; А А Қ (Ашық
акционерлік қогам), БАҚ (Буқаралық ақпарат
қуралдары), Б Ү О (Беймолім ушатын объект),
ЖШС (Жауапкеріиілігі шектеулі серіктестік)
т.б. 
Яғни күрделі зат есімдерді жасауға бірнеше ма- 
ғы н а л ы с ы ң а р л а р қ а т ы с а д ы . К ү р д ел і зат 
есімдердің сыңарларының мағыналы созден бо- 
луы - күрделі соз атауларының негізгі белгісі. 
Бүл қағиданьт Н.Оралбаева 1971 жылы өзінің док- 
торлы қ диссертациясы нда қа за қ тіл білімінде 
тү ң ғы ш рет ү с ы н ы п , сол а р қ ы л ы к ү р д е л і 
етістіктерді аналитикалық формалы етістіктерден 
ажыратқан, болген.
2.Күрделі зат есім жасайтын сыңарлар мағы- 
н ал ы к ж ағы нан да, қүры лы м ы ж ағы нан да, 
қызметі жағынан да тұтасып, бір ғана үғымның 
атауын білдіреді. Мысалы, 
ақизен -
осімдіктің 
атауы, 
аққайран -
балықтың атауы, 
алтыбақан -
үлттық ойынның аты, 
алақоржын -
тышқанның 
аты, 
балқарагаіи -
ағаш тың аты, 
бозторгай -
қүстың аты, 
бозөкне -
малда болатын кесел, 
бес-
атар -
қарудың аты, 
бесқақпай -
үлттық ойынның




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   413   414   415   416   417   418   419   420   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет