КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
323
мысалы:
қырқа. =анақ
ж ұрнағы зат атауына
ж алғаны п, оған кішірейту мәнін береді. М ыса-
лы,
шұқанақ. =пақ
ж ұрнағы да кішірейту ма-
ғы насы н береді, мысалы:
ойпаң.
=/7#тж ұрнағы
да
кішірейту мәнін білдіреді. = паң жұрнағымен
м ағы налас. Мысалы:
ойпат.
= аң ж ұрнағы да кіш ірейту мән береді, мы-
салы,
шатқалаң.
3 .2 .
КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолдары аз емес.
Солардың бірі -
аналитикалық тосіл.
Осы тэсілмен
жасалған, күрделі сөздердің бірі - күрделі зат
есімдер. Күрделі зат есімнің мынадай түрлері бар:
біріккен (кіріккен) күрделі зат есімдер, қосарлы
күрделі зат есімдер, тіркесті күрделі зат есімдер,
қысқарган күрделі зат есімдер.
Қазақ тіл білімінде күрделі зат есімдер ар-
найы зерттеу нысаны болған емес, ол тек ғалым-
дардың жалпы күрделі сөз тоңірегінде айтқан
пікірлері түрғысынан қарастырылды. Ал күрделі
зат есім жайлы толыққанды ғылыми түйін жа-
сайтын ірі ғылыми зерттеу жасалған жоқ. Бүл
жайт тек қазақ тіл білімінде ғана емес, барлық
түркітануға қатысты.
Тілдің қомақты бөлігін зат есімдер қамти-
ды. Ол - тілімізде жиі қолданылатын, басқа сөз
таптарын өзінің маңына топтастырғыш қасиеті
күшті, белсенді және үйытқы болатын соз табы.
Зат деген үғым - шындық өмірдегі түрлі заттар
мен қүбылыстарды, үғымдар мен түсініктерді
қамтиды. Осы үғымдар мен түсініктерді дара
сөзбен де, күрделі сөзбен де жеткізуге болады.
Мысалы, дара зат есім:
агаш, кол, тау, су, заман,
торгай, бала
т.б. Күрделі зат есім:
қарагаіи, сары-
су, ақырзаман, бозторгай, қараторгай, бозбала,
көлбақа, 'колжутар, таутеке, таубуршақ, Ақ уй,
Ақ орда (резиденция), азат жол (абзац), ас уй (кух-
ня), ауыз уй (коридор), булшық ет (мыіицы), ауыз
су, огей бала (пасынок), куйеу бала, кедей-кепшік,
койлек-коншек, ата-ана, қазан-аяқ, ойын-кулкі,
ақыл-ой, Қ Т Ж (Қазақстан теміржолы), Қ Қ С
(қосымша қун салыгы)
т.б.
Міне, жоғарыда келтірілген дара создерге
де, күрделі зат есімдерге де
ортақ қасиет
,
белгі
-
лексикалық магына.
Дара зат есім қандай лекси-
калық мағыналы бірлік болса, күрделі зат есім
де сондай лексикалық бірлік болып саналады.
Лексикалық мағына жағынан дара, күрделі атау-
лаода озгешелік, ерекшелік байқалмаса да, қүра-
Моі жағынан олар тең келмейді, яғни қүрамы
жағынан дара, күрделі, коп қүрамды болып келеді
де, сол жағынан ажыратылады.
Күрделі зат есімдер қүрылымдық, семанти-
калық сипаты жоне синтаксистік қызметі жағы-
нан да дара зат есімдермен пара-пар, тілде атқа-
ратын қызметі де бірдей, себебі тілде олар дара
зат есімдер сияқты жеке лексемаларға жатады.
К үрделі зат есімдер - екі я одан да коп
сөздерді біріктіру, тіркестіру, қосарлау және қыс-
қарту арқылы созжасам үрдісінің нәтижесінде
жасап, бір үғым, түсініктің атауы ретінде қалып-
тасқан лексикалық бірліктер.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі түбір каты-
сады. Сойтіп, тілде жаңа маңыналы күрделі зат
атауын жасауға сыңарларының әрқайсысы әрқи-
лы дәрежеде үлестерін қосып, жаңа мағынаның
қалыптасуына жәрдемін тигізеді.
Күрделі зат есімдердің қүрамындағы сыңар-
лар үндесу, сіңісу, ықшамдалу т.б. зандылықтар-
дың әсерінен түрлі озгеріске үшырап отырады.
Мысалы:
алжапқыш
-»
ал0(-ды) +жапқыш, сара-
ла (улт.тагам)
—»
сар0(-ы)+ала, сарагаш (осім.)
—»
сар0(-ы)+агаш, бетаіиар
—»
бет0(-ті)+ашар,
айгулақ (жәндік)
—»
ай+қулақ: г~қ
т.б.
Тіл б іл ім ін ің осы с а л а д а ғы т е о р и я л ы қ
жетістіктеріне сүйене отырып, қ азақ тіліндегі
күрделі зат есімдердің озіндік ерекшелігі мен
белгілерін анықтауға болады.
Күрделі зат есімдердің басты белгілері:
1.К үрделі зат есім кем ін д е екі тү б ір дің
(негіздің) бірігуінен /к ір ігу ін е н , тіркесуінен,
қосарлануы нан жасалады. Мысалы:
қолгабыс,
ақсақал, кокжиек; азат жол, азу тіс, Ақ орда,
асық жілік, киіз уй, ауа райы; бау-бақиіа, бата-
т іле к , ә н -к у й , боран-іиаш ы н; А А Қ (Ашық
акционерлік қогам), БАҚ (Буқаралық ақпарат
қуралдары), Б Ү О (Беймолім ушатын объект),
ЖШС (Жауапкеріиілігі шектеулі серіктестік)
т.б.
Яғни күрделі зат есімдерді жасауға бірнеше ма-
ғы н а л ы с ы ң а р л а р қ а т ы с а д ы . К ү р д ел і зат
есімдердің сыңарларының мағыналы созден бо-
луы - күрделі соз атауларының негізгі белгісі.
Бүл қағиданьт Н.Оралбаева 1971 жылы өзінің док-
торлы қ диссертациясы нда қа за қ тіл білімінде
тү ң ғы ш рет ү с ы н ы п , сол а р қ ы л ы к ү р д е л і
етістіктерді аналитикалық формалы етістіктерден
ажыратқан, болген.
2.Күрделі зат есім жасайтын сыңарлар мағы-
н ал ы к ж ағы нан да, қүры лы м ы ж ағы нан да,
қызметі жағынан да тұтасып, бір ғана үғымның
атауын білдіреді. Мысалы,
ақизен -
осімдіктің
атауы,
аққайран -
балықтың атауы,
алтыбақан -
үлттық ойынның аты,
алақоржын -
тышқанның
аты,
балқарагаіи -
ағаш тың аты,
бозторгай -
қүстың аты,
бозөкне -
малда болатын кесел,
бес-
атар -
қарудың аты,
бесқақпай -
үлттық ойынның
|