364 СӨЗЖАСАМ жалпы заңды лы қтары нан сан есім қосымш ала-
ры тыс қалмайды.
Сан есім сөзж асам ы ны ң түп негізі қосы м -
шаларда емес, түбір сөзге, сандық атауларға қатыс-
ты. Сан атауларына тіліміз өте бай. Қандай бол-
масын санды қ ұғымды дәлм е-дәл білдіруге тіл
байлы ғы м ы з, санды қ атауларымыз жеткілікті.
Осы бай сан атаулары негізінен бір санды қ атау
мен екінш і санды қ атаудың бір-біріне тіркесуі
арқылы ж асалған, яғн и аналитикалы қтәсіл ар-
қы лы ж асалған. Басқаш а айтқанда, сан есімде
сөзж асам ды қ негізгі бірліктер - сан атауының
өзі, ойткені сан есімде сан атауларын туғызу,
жасау тек қана бір санды қ атау мен екінш і сан-
ды қ атаудың тіркесі арқылы ғана жасалған. Олай
болса, сан есімде жаңа санды қ ұғым негізінен
күрделі сан есімдер, күрделі сан атаулары арқы -
лы ғана аталған. С онды қтан да сан есім сөзжа-
самны ң негізгі кілті сандық атау сөздерде, олар-
дың тіркесінде деп саналады.
Сандық атаулардың негізгі жасалу жолы ана-
литикалы қ тәсілмен байланысты болғандықтан,
бұл тәсіл арқы лы сан есімдердің жасалуы ның
өзіндік жолы, тіркесу реті, үлгілері бар. Сан атау-
ларын бір-бірімен тіркестіретін морфемалар, жал-
ғастыруш ы қосы м ш алар тілде ж оқ, сан есімнің
жасалуы таза аналитикалық тәсілге жатады. Сон-
ды қтан сан есім сөзж асам ы ны ң аналитикалы қ
түрінде сөзж асам ға қаты насаты н сыңарларды ң
орын тәртібінің маңызы өте зор. Мысалы:
он бір, он бес, отыз алты, елу сегіз, тоқсан тоғыз т.б.
Осы санды қ ұғымды білдіру үшін сыңарлардың
осы орны сақталу керек. Олардың орнын өзгер-
туге болмайды. М ы салғаж оғары дағы сандардың
сыңарларының орнын өзгертіп
бір он, бес он, алты отыз, сегіз елу, тоғыз тоқсан түрінде алсақ, ж о-
ғарыдағы м ағы на сақталған ж оқ, мүлдем басқа
м ағы на туды. Бұдан сан есімнің аналитикалы қ
тәсіл арқылы жасалымында сыңарлардың орын
тәртібі өте тұрақты, оны ң ерекше мәні бар.
Сан есім кез келген сандардың бір-бірімен
тіркесуі арқылы жасалмайды. М ұнда қалыптас-
қан белгілі заңдылық бар. Ол заңдылық бойын-
ша тілімізде сан атауларының қайсысының қалай
тіркесуі қалы птасқан. Оны күрделі сандардың
тіркесу үлгілерінен көруге болады, ал сан есім
сөзжасамдық үлгілерге өте бай. Айталық онды қ
пен бірлік аралас сандардың жасалу үлгісімен
жүздіктердің үлгісін салыстырып қарайы қ. Он-
ды қ пен бірлік аралас сандар он ж эне бірлік сы-
ңардан тұратын онды қ+бірлік түріндегі үлгі ар-
қылы жасалады да, м ағы на сыңарлардың мағы-
насы ны ң қосындысы нан туады:
отыз бес, қырық жеті, елу алты, сеқсен жетіт.д. Ал жүздік атау-
лар бірлік+жүздік үлгісімен жасалады да, мағына
сыңарлардың мағынасының көбейтіндісінен туа-
ды. Мысалы,
екі жүз, бес жүз, алты жүз, сегіз жүз, тоғыз ясүз т.б. Әр түрлі сандық атаулардың түрлі-
түрлі нақтылы үлгілері бар. Ол үлгілердің әрқай-
сы сы ны ң белгілі құрамы бар, оған қатысатын
сыңарлар тек сан есім сөздер ғана. Әр үлгі бір
топ сандардың атауларын жасайды, я ғн и мұнда
нақтылы сан атаулары жасалады.
Сан есім сөзж асамдық үлгілері күрделі сан
атауларының жасалуын көрсетеді, ал сан есім ма-
'ғы налы қ топтары да аналитикалық тәсіл арқылы
жасалады, бірақ мұнда сыңарлардың тек қана сан
есім болуы міндетті емес, өйткені оған басқа сөз
табы, я ғн и шылаулар да қатыса береді. Мысалы:
Оның қүны көп болса, 10-15 сом (М ұқанов).
Ай- наласы отыз иіақты ғана үйлік төрелер бірімен бірі айнала қүда (М ұқанов). Осы мысалда сан
есімнің болжалдық тобына жататын екі мысал бар.
Оның біріншісі ояж ән е
он бес саңдарының қосар-
лануы арқылы жасалған, сыңарларының екеуі де
сан есімнен, ал екіншісі есеп тіксан ға
шақты де-
ген шылаудың тіркесі арқы лы ж асалған. Бұдан
тағы да сан есімнің мағы налы қ тобының жасалу-
ына шылаудың қатысы көрініп тұр.
Сан есім құрамында кездесетін, көне қосым-
шалардың ж ағдайы басқаш арақ. Олар:
-ы з/-із (сегіз, тоғы з),
-т ы /-т і( алты, жеті). Бұл морфе-
малардың этимологиясы белгісіз. Олар басқа сан-
дарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздердің құра-
мында кездесетін басқа жымдасқан морфемалар-
ды ң түп негізі белгілі сөзге барып тіреледі. Бұл
заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі син-
тетикалы қ тәсіл емес, аналитикалы қ тәсіл. О ған
дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұра-
тын
алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан атауларын кел-
тіруге болады. Ғалымдар
алтмыш (алпыс), етмеш (лсе/ля/с^дегендердегі -
мыш(-меш) жұрнағы әуел-
де он дегенді білдірген болуы керек деген жора-
мал айтады. Ал
сексен, тоқсан дегендерді
сегіз он, тоғыз оятүрінде мүшелейді. Бірақ ж оғары дағы
пікірлер ондық атауларының жасалуы бірлік-он-
ды қ үлгісіне апаратыны анық. Көне түркі тілінде
ондық атауларының жасалуында осы үлгінің қол-
даны лғаны - ақи қат ш ындық. С.Е.М алов орхон
жазбаларында ондықтардың бірліктермен тіркес-
те
жиырма, отыз, елу, алпыс сияқты атаулары қол-
данылса, бірліксіз таза ондық түрінде
екон, үшон, төртон, бесон, алтон сияқты атаулар қолданылға-
нын айтқан. О нды қ атауларының алғаш қысы