П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет468/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   464   465   466   467   468   469   470   471   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

364
СӨЗЖАСАМ
жалпы заңды лы қтары нан сан есім қосымш ала- 
ры тыс қалмайды.
Сан есім сөзж асам ы ны ң түп негізі қосы м - 
шаларда емес, түбір сөзге, сандық атауларға қатыс- 
ты. Сан атауларына тіліміз өте бай. Қандай бол- 
масын санды қ ұғымды дәлм е-дәл білдіруге тіл 
байлы ғы м ы з, санды қ атауларымыз жеткілікті. 
Осы бай сан атаулары негізінен бір санды қ атау 
мен екінш і санды қ атаудың бір-біріне тіркесуі 
арқылы ж асалған, яғн и аналитикалы қтәсіл ар- 
қы лы ж асалған. Басқаш а айтқанда, сан есімде 
сөзж асам ды қ негізгі бірліктер - сан атауының 
өзі, ойткені сан есімде сан атауларын туғызу, 
жасау тек қана бір санды қ атау мен екінш і сан- 
ды қ атаудың тіркесі арқылы ғана жасалған. Олай 
болса, сан есімде жаңа санды қ ұғым негізінен 
күрделі сан есімдер, күрделі сан атаулары арқы - 
лы ғана аталған. С онды қтан да сан есім сөзжа- 
самны ң негізгі кілті сандық атау сөздерде, олар- 
дың тіркесінде деп саналады.
Сандық атаулардың негізгі жасалу жолы ана- 
литикалы қ тәсілмен байланысты болғандықтан, 
бұл тәсіл арқы лы сан есімдердің жасалуы ның 
өзіндік жолы, тіркесу реті, үлгілері бар. Сан атау- 
ларын бір-бірімен тіркестіретін морфемалар, жал- 
ғастыруш ы қосы м ш алар тілде ж оқ, сан есімнің 
жасалуы таза аналитикалық тәсілге жатады. Сон- 
ды қтан сан есім сөзж асам ы ны ң аналитикалы қ 
түрінде сөзж асам ға қаты насаты н сыңарларды ң 
орын тәртібінің маңызы өте зор. Мысалы: 
он бір,
он бес, отыз алты, елу сегіз, тоқсан тоғыз
т.б. 
Осы санды қ ұғымды білдіру үшін сыңарлардың 
осы орны сақталу керек. Олардың орнын өзгер- 
туге болмайды. М ы салғаж оғары дағы сандардың 
сыңарларының орнын өзгертіп 
бір он, бес он, алты
отыз, сегіз елу, тоғыз тоқсан
түрінде алсақ, ж о- 
ғарыдағы м ағы на сақталған ж оқ, мүлдем басқа 
м ағы на туды. Бұдан сан есімнің аналитикалы қ 
тәсіл арқылы жасалымында сыңарлардың орын 
тәртібі өте тұрақты, оны ң ерекше мәні бар.
Сан есім кез келген сандардың бір-бірімен 
тіркесуі арқылы жасалмайды. М ұнда қалыптас- 
қан белгілі заңдылық бар. Ол заңдылық бойын- 
ша тілімізде сан атауларының қайсысының қалай 
тіркесуі қалы птасқан. Оны күрделі сандардың 
тіркесу үлгілерінен көруге болады, ал сан есім 
сөзжасамдық үлгілерге өте бай. Айталық онды қ 
пен бірлік аралас сандардың жасалу үлгісімен 
жүздіктердің үлгісін салыстырып қарайы қ. Он- 
ды қ пен бірлік аралас сандар он ж эне бірлік сы- 
ңардан тұратын онды қ+бірлік түріндегі үлгі ар- 
қылы жасалады да, м ағы на сыңарлардың мағы-
насы ны ң қосындысы нан туады: 
отыз бес, қырық
жеті, елу алты, сеқсен жетіт.д.
Ал жүздік атау- 
лар бірлік+жүздік үлгісімен жасалады да, мағына 
сыңарлардың мағынасының көбейтіндісінен туа- 
ды. Мысалы, 
екі жүз, бес жүз, алты жүз, сегіз жүз,
тоғыз ясүз
т.б. Әр түрлі сандық атаулардың түрлі- 
түрлі нақтылы үлгілері бар. Ол үлгілердің әрқай- 
сы сы ны ң белгілі құрамы бар, оған қатысатын 
сыңарлар тек сан есім сөздер ғана. Әр үлгі бір 
топ сандардың атауларын жасайды, я ғн и мұнда 
нақтылы сан атаулары жасалады.
Сан есім сөзж асамдық үлгілері күрделі сан 
атауларының жасалуын көрсетеді, ал сан есім ма- 
'ғы налы қ топтары да аналитикалық тәсіл арқылы 
жасалады, бірақ мұнда сыңарлардың тек қана сан 
есім болуы міндетті емес, өйткені оған басқа сөз 
табы, я ғн и шылаулар да қатыса береді. Мысалы: 
Оның қүны көп болса, 10-15 сом
(М ұқанов). 
Ай-
наласы отыз иіақты ғана үйлік төрелер бірімен
бірі айнала қүда
(М ұқанов). Осы мысалда сан 
есімнің болжалдық тобына жататын екі мысал бар. 
Оның біріншісі ояж ән е 
он бес
саңдарының қосар- 
лануы арқылы жасалған, сыңарларының екеуі де 
сан есімнен, ал екіншісі есеп тіксан ға 
шақты
де- 
ген шылаудың тіркесі арқы лы ж асалған. Бұдан 
тағы да сан есімнің мағы налы қ тобының жасалу- 
ына шылаудың қатысы көрініп тұр.
Сан есім құрамында кездесетін, көне қосым- 
шалардың ж ағдайы басқаш арақ. Олар: 
-ы з/-із
(сегіз, тоғы з), 
-т ы /-т і(
алты, жеті). Бұл морфе- 
малардың этимологиясы белгісіз. Олар басқа сан- 
дарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздердің құра- 
мында кездесетін басқа жымдасқан морфемалар- 
ды ң түп негізі белгілі сөзге барып тіреледі. Бұл 
заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі син- 
тетикалы қ тәсіл емес, аналитикалы қ тәсіл. О ған 
дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұра- 
тын 
алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан
атауларын кел- 
тіруге болады. Ғалымдар 
алтмыш (алпыс), етмеш
(лсе/ля/с^дегендердегі - 
мыш(-меш)
жұрнағы әуел- 
де он дегенді білдірген болуы керек деген жора- 
мал айтады. Ал 
сексен, тоқсан
дегендерді 
сегіз он,
тоғыз
оятүрінде мүшелейді. Бірақ ж оғары дағы
пікірлер ондық атауларының жасалуы бірлік-он- 
ды қ үлгісіне апаратыны анық. Көне түркі тілінде 
ондық атауларының жасалуында осы үлгінің қол- 
даны лғаны - ақи қат ш ындық. С.Е.М алов орхон 
жазбаларында ондықтардың бірліктермен тіркес- 
те 
жиырма, отыз, елу, алпыс
сияқты атаулары қол- 
данылса, бірліксіз таза ондық түрінде 
екон, үшон,
төртон, бесон, алтон
сияқты атаулар қолданылға- 
нын айтқан. О нды қ атауларының алғаш қысы




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   464   465   466   467   468   469   470   471   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет