П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет469/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   465   466   467   468   469   470   471   472   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

САН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
365
қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталса, соңғы - 
сы аздаған тілдерде ғана сақталған. Олар: сары 
ұйғы р, тофалар, тува, алтай, якут, хакас тілдері.
С.Е.М алов онды қ атауларының 
жиырма,
отыз, алпыс, жетпіс
сияқты түрлері 
екіон, үиіон,
алтыон, жетон
атауларына қарағанда, көне деп 
санаған. С.Е.М алов бұл пікірде алғаш қылардың 
этим ологиясы ны ң белгісіздігін, соңғы ларды ң 
этим ологиясы ны ң аны қты ғы н негізге алған. 
Сөздердің м орфемдік құрам ы ны ң сақталмауы 
оны ң көнелігіне көрсеткіш бола алатыны тіл 
білімінде таны лған қағида. Сондықтан С.Е.М а- 
лов пікірімен келісуге және оны төмендегіш е 
толы қты руға да болатын сияқты.
Тіліміздегі созжасам жүйесінің заңды лы ғы
бойы нш а жаңа сөз тілде бар үлгімен жасалады. 
Олай болса, онды қтарды ң соңғы атаулары да 
бұрын ондықтар жасалған үлгі бойынш а жасал- 
ған. Бұдан соңғы атаулар ж асалған бірлік - он- 
д ы қ (б есо н , то р то н ) үлгісі о н ы ң ал д ы н д ағы
си яқты сан атаулары жасалған үлгі деп танылу 
қажеттігі ш ығады. Егер бұл дұрыс болса, 
алпыс,
жетпіс
сияқты сандардың құрам ы ндағы - 
пыс,
-мыс
көрсеткіштерін түркологтарды ңш ұғымын 
берген сөз деген пікірі растала түседі.
С оны мен бірге онды қтарға екінш і ат беру 
неге керек болды деген сұраққа да жауап беру 
өте қажет. Ол жөнінде екі түрлі жорамал келті- 
руге болады. Біріншіден, ондықтар құрамында- 
ғы
-мыс
онды қ ұғы м ы ндағы өте көне морфема 
болу керек. Ол - орхон ж азбалары ны ң кезінің 
өзінде көнерген форма, өйткені ол сол кездің 
өзінде жеке қолданылмаған, осы ұғымда сол кезде 
он
сөзі қолданылғаны көне жазба ескерткіштер- 
ден белгілі. С онды қтан кейінгі 
он
сөзі арқы лы
бұрынғы үлгі бойынш а ондықтардың екінші ат- 
'*тары пайда болуы мүмкін жағдай. Екінш іден, 
жиырма, отыз, елу
атаулары бірліктермен бірге 
қолданы лғаны н да білеміз. М ысалы: 
бір отыз
(21), 
екі отыз
(22), 
бес отыз
(25). Сан атауының 
бұл түрінде бірліктің қай ондықтың бірлігі екенін 
көрсеткен. Осыдан бірліксіз жеке келген толы қ 
ондықты атау қажеттігі де туғаны аны қ. М іне, 
осы ж ағдайлар ондықтардың екінш і атауларын 
туғы зған деуге болады. Олар: 
үшон, төртон, бес-
он
т.б.
Сойтіп, аталған ондықтардың құрамындағы 
морфемдік күрделілік олардың қосы м ш а арқы - 
лы емес, бірлік пен онды қ ұғымды білдіретін 
сөздерден ондық атаулары жасалғанын көрсетеді. 
Қазір құрамы әбден жымдасқан бұл сөздердің 
аналитикалық тәсіл арқылы екі санны ң тіркесі-
нен, олардың біріне-бірі көбейтілуі арқылы он- 
дықтардың атын жасағаны көрінеді. Аталған тәсіл 
сан есім сөзжасамында өте ерте, кең тараған. Негізі 
ерте қаланған аналитикалы қ тәсіл күні бүгінге 
дейін сан есім сөзжасамынан негізгі орын алады. 
Бұл сан есім сөз табы ны ң даму тарихының бар- 
лы қ кезеңіне қатысты деуге әбден болады.
Қорыта келгенде, сан есім созжасам жүйесі- 
нен мынадай жағдайлар аны қ байқалады. Нақты- 
лы санды қ атаулардың жасалуына қатысатын 
бірліктер - тек қана сан есімдер. Ал сан есімнің 
м ағы налы қ топтары ны ң жасалуына сан есімнің 
оз көрсеткіштерімен қатар, басқа сөз таптарының 
кейбір көрсеткіштері де белсенді қатысады. Әри- 
не, сан есім м ағы н алы қ топтарының жасалуына 
кез келген қосымша қатыса бермейді. Ондай қыз- 
метке араласатын қосымшалардың түрлері де, саны 
да белгілі, олар әр мағы налы қ топтың жасалуын- 
да айгылады, олардың негізгі қызметтерімен бірге 
сан есім м ағы н алы қ топтары н жасау қызметі де 
өте тұрақты, әбден қалыптасқан. Сондықтан олар- 
ды сан есім мағыналық топтарын жасайтын көрсет- 
кіштер қатарында тануға әбден болады. Сан есімнің 
сөзтудырушы, сандық ұғым жасаушы жұрнақта- 
ры жоқ. Сонды қтан сан есім басқа сөз таптарын 
жұрнақ арқылы сан есімге айналдырып, өз құра- 
мын толықтыра алмайды, басқа сөз табынан сан 
есімге айналдыратын қосымшалар сан есімде жоқ. 
Ешбір сөз табы сан есім созжасамына негіз бол- 
майды.
Тілде бір сөз табы нан екінш і соз табы жаса- 
лып, бір сөз табы ны ң сөзі екінш і сөз табында 
жаңа сөз ж асауға негіз болып, сөз таптары тілді 
жаңа созбен байытуда үлкен қызмет аткаратыны 
белгілі. М ысалға етістіктен зат есімдер жасалу, 
керісінше зат есімдерден етістік жасалу, сын есім- 
нен зат есім не етістік жасалу сияқты құбылыс- 
тар тілдің созжасамындағы негізгі заңдылықтар- 
ға жатады. Тілдің созжасам жүйесіне кең тараған 
негізгі ж олға жататын бұл құбылыс сан есім сөз 
жасамында кездеспейді.
Сан есім озінің құрам ы н басқа соз табы ар- 
қылы толықтырмайды. Сан есім созжасамының 
басқа соз таптарының созжасамынан негізгі ерек- 
шеліктерінің бірі де осы белгіге байланысты. Сан 
есім созжасамына тек сан атаулары ғана негіз бо- 
лады, басқа соз таптары сан атауларының жаса- 
луына негіз бола алмайды. Басқаша айтқанда, сан 
есім сезжасамы сан есім аясынан шықпайды. Сан 
есімдер озінің ішкі мүмкіндігі арқылы ғана бай- 
ып, толы ғып, басқа соз табының қатысын керек 
етпейді. Мұндай ерекшелік басқа соз таптарында




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   465   466   467   468   469   470   471   472   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет