САН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 365 қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталса, соңғы -
сы аздаған тілдерде ғана сақталған. Олар: сары
ұйғы р, тофалар, тува, алтай, якут, хакас тілдері.
С.Е.М алов онды қ атауларының
жиырма, отыз, алпыс, жетпіс сияқты түрлері
екіон, үиіон, алтыон, жетон атауларына қарағанда, көне деп
санаған. С.Е.М алов бұл пікірде алғаш қылардың
этим ологиясы ны ң белгісіздігін, соңғы ларды ң
этим ологиясы ны ң аны қты ғы н негізге алған.
Сөздердің м орфемдік құрам ы ны ң сақталмауы
оны ң көнелігіне көрсеткіш бола алатыны тіл
білімінде таны лған қағида. Сондықтан С.Е.М а-
лов пікірімен келісуге және оны төмендегіш е
толы қты руға да болатын сияқты.
Тіліміздегі созжасам жүйесінің заңды лы ғы
бойы нш а жаңа сөз тілде бар үлгімен жасалады.
Олай болса, онды қтарды ң соңғы атаулары да
бұрын ондықтар жасалған үлгі бойынш а жасал-
ған. Бұдан соңғы атаулар ж асалған бірлік - он-
д ы қ (б есо н , то р то н ) үлгісі о н ы ң ал д ы н д ағы
си яқты сан атаулары жасалған үлгі деп танылу
қажеттігі ш ығады. Егер бұл дұрыс болса,
алпыс, жетпіс сияқты сандардың құрам ы ндағы -
пыс, -мыс көрсеткіштерін түркологтарды ңш ұғымын
берген сөз деген пікірі растала түседі.
С оны мен бірге онды қтарға екінш і ат беру
неге керек болды деген сұраққа да жауап беру
өте қажет. Ол жөнінде екі түрлі жорамал келті-
руге болады. Біріншіден, ондықтар құрамында-
ғы
-мыс онды қ ұғы м ы ндағы өте көне морфема
болу керек. Ол - орхон ж азбалары ны ң кезінің
өзінде көнерген форма, өйткені ол сол кездің
өзінде жеке қолданылмаған, осы ұғымда сол кезде
он сөзі қолданылғаны көне жазба ескерткіштер-
ден белгілі. С онды қтан кейінгі
он сөзі арқы лы
бұрынғы үлгі бойынш а ондықтардың екінші ат-
'*тары пайда болуы мүмкін жағдай. Екінш іден,
жиырма, отыз, елу атаулары бірліктермен бірге
қолданы лғаны н да білеміз. М ысалы:
бір отыз (21),
екі отыз (22),
бес отыз (25). Сан атауының
бұл түрінде бірліктің қай ондықтың бірлігі екенін
көрсеткен. Осыдан бірліксіз жеке келген толы қ
ондықты атау қажеттігі де туғаны аны қ. М іне,
осы ж ағдайлар ондықтардың екінш і атауларын
туғы зған деуге болады. Олар:
үшон, төртон, бес- он т.б.
Сойтіп, аталған ондықтардың құрамындағы
морфемдік күрделілік олардың қосы м ш а арқы -
лы емес, бірлік пен онды қ ұғымды білдіретін
сөздерден ондық атаулары жасалғанын көрсетеді.
Қазір құрамы әбден жымдасқан бұл сөздердің
аналитикалық тәсіл арқылы екі санны ң тіркесі-
нен, олардың біріне-бірі көбейтілуі арқылы он-
дықтардың атын жасағаны көрінеді. Аталған тәсіл
сан есім сөзжасамында өте ерте, кең тараған. Негізі
ерте қаланған аналитикалы қ тәсіл күні бүгінге
дейін сан есім сөзжасамынан негізгі орын алады.
Бұл сан есім сөз табы ны ң даму тарихының бар-
лы қ кезеңіне қатысты деуге әбден болады.
Қорыта келгенде, сан есім созжасам жүйесі-
нен мынадай жағдайлар аны қ байқалады. Нақты-
лы санды қ атаулардың жасалуына қатысатын
бірліктер - тек қана сан есімдер. Ал сан есімнің
м ағы налы қ топтары ны ң жасалуына сан есімнің
оз көрсеткіштерімен қатар, басқа сөз таптарының
кейбір көрсеткіштері де белсенді қатысады. Әри-
не, сан есім м ағы н алы қ топтарының жасалуына
кез келген қосымша қатыса бермейді. Ондай қыз-
метке араласатын қосымшалардың түрлері де, саны
да белгілі, олар әр мағы налы қ топтың жасалуын-
да айгылады, олардың негізгі қызметтерімен бірге
сан есім м ағы н алы қ топтары н жасау қызметі де
өте тұрақты, әбден қалыптасқан. Сондықтан олар-
ды сан есім мағыналық топтарын жасайтын көрсет-
кіштер қатарында тануға әбден болады. Сан есімнің
сөзтудырушы, сандық ұғым жасаушы жұрнақта-
ры жоқ. Сонды қтан сан есім басқа сөз таптарын
жұрнақ арқылы сан есімге айналдырып, өз құра-
мын толықтыра алмайды, басқа сөз табынан сан
есімге айналдыратын қосымшалар сан есімде жоқ.
Ешбір сөз табы сан есім созжасамына негіз бол-
майды.
Тілде бір сөз табы нан екінш і соз табы жаса-
лып, бір сөз табы ны ң сөзі екінш і сөз табында
жаңа сөз ж асауға негіз болып, сөз таптары тілді
жаңа созбен байытуда үлкен қызмет аткаратыны
белгілі. М ысалға етістіктен зат есімдер жасалу,
керісінше зат есімдерден етістік жасалу, сын есім-
нен зат есім не етістік жасалу сияқты құбылыс-
тар тілдің созжасамындағы негізгі заңдылықтар-
ға жатады. Тілдің созжасам жүйесіне кең тараған
негізгі ж олға жататын бұл құбылыс сан есім сөз
жасамында кездеспейді.
Сан есім озінің құрам ы н басқа соз табы ар-
қылы толықтырмайды. Сан есім созжасамының
басқа соз таптарының созжасамынан негізгі ерек-
шеліктерінің бірі де осы белгіге байланысты. Сан
есім созжасамына тек сан атаулары ғана негіз бо-
лады, басқа соз таптары сан атауларының жаса-
луына негіз бола алмайды. Басқаша айтқанда, сан
есім сезжасамы сан есім аясынан шықпайды. Сан
есімдер озінің ішкі мүмкіндігі арқылы ғана бай-
ып, толы ғып, басқа соз табының қатысын керек
етпейді. Мұндай ерекшелік басқа соз таптарында