П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЕСЕПТІК САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
371 шегі, сөз мың сыңарымен аяқталады, сондықтан қосымш а соған жалғанған. Міне, бұл да күрделі сандардың дербес сөздік қасиетін корсететін бел- гілердің бірі. Күрделі сандар біртұтас сөз болғанды қтан, олардың арасына еш уақытта ешбір морфема кіре алмайды, оларды бөліп айтуға болмайды. Күрделі сандар оз тұтасты ғы н берік сақтайды . Әрбір күрделі сан үнемі бір құрамда, сы ңарлары ны ң орын тәртібін қатал сақтап, тұрақты қолданыла- ды. Бұл да - сөз құрамының тұрақтылығына бай- ланысты жағдай. Күрделі сандардың дербестігін дәлелдейді. Күрделі сандар сөйлемге тілдегі дайын қал- пында алынады. Бұл - тілдегі сөз атаулыға тән негізгі белгі. Сөйлем тілде бұры ннан жасалып қолданылып жүрген дайын лексикалық бірліктер- ден құралады. Күрделі санны ң әрқайсы сы да тілде көне замандардан келе ж атқан, өткен за- мандарда жасалған, сондықтан олар сөйлемдегі жай сөз тіркестері сияқты әр сөйлем құрасты- рылған сайын жасалып отырмайды. Күрделі сан- дар тілдегі басқа сөздер сияқты дайын қалпында сөз тіркесінің бір сыңары ретінде ғана сөйлемге кіреді. Бұл да күрделі сандардың лексикалық дер- бестігіне дәлел. Күрделі сөздердің дербес сөз ретінде таныл- мауына кедергі болып жүрген олардың құрамы- ның күрделілігі, сыңарларының бөлек жазылуы, бірікпеуі. Бұл белгі орыс тілі сияқты славян тілде- рінде, индоевропа тілдерінде сөзді тануда қолда- н ы лады . О ры с тілінде сөзд ерд і б іріктіруш і қосымш а бар, ол тұрғанда, сөз бірігеді. Ал түркі тілдерінде ондай қосы м ш а мүлдем ж оқ. Осы құбылыс бұл тілдерде толып ж атқан сөздердің сөз ретінде танылуына кедергі жасап, алғаш емле ёрежелерін анықтағанда, кеткен кейбір олқылық- тар нәтиж есінде біріктіріп ж азы латы н талай сөзд ерд ің қазір бөлек ж азы лы п ж үргені де белгілі, кобі бірде болек, бірде бірге жазылып жүр. Бұдан ш ығатын қорытынды: создің бірге я болек жазылуы созді тануда түркі тілдерінде негізгі, шешуші белгі ретінде қарауға келмейді. Әрине, күрделі сандардың сыңарлары үнемі болек жазылып келеді, бұған емле ережесінің зияны тиді деген ұғым ш ықпайды . Ал бірге я болек жазылу түркі тілдерінде созді тануда ше- шуші қызмет атқара алмаса, онда ол күрделі сандардың соз ретінде танылуына да кедергі бол- мауға тиіс. Түркі тілдерінің озіндік ерекшелігінің бірі - олардың күрделі созге байлығы. Мысалға күрделі сын есімдер, күрделі етістіктер оқулықтарда беріліп жүргені белгілі. Күрделі зат есімдер де кейде ата- лып жүр. Бұлардан басқа да соз таптарында осын- дай тілдік бірліктер бар. О лардың бәрі түркі тілдерінің созжасам ерекшеліктеріне байланысты. Ал күрделі создерге ең бай соз табы - сан есім, сондықтан оларды ң соз статусы танылуы ол соз табы ны ң байлы ғы н танытады, тіл байлы ғы н да орынсыз, жасанды түрде кемітпейді. Түркі тілдеріндегі сан есім бастаған күрделі создердің орны нақтылы анықталмағанын мына- дан да коруге болады. Күрделі создер жай сөз тіркесіне жатпайды, ойткені олар сөйлемнің соз тіркесінің бір сыңары ғана бола алатын, тілде бұрыннан бар тілдік бірліктер. Күрделі сандар тұрақты соз тіркестеріне де жатпайды, тұрақты сөз тіркестерінің белгілеріне сай емес. Соз ретін- де де нақтылы, толы қ танылып жүрген жоқ, сон- да бұлардың тілдің қандай құбылысына жатуы да белгісіздеу қалып жүр. Тілде дара сандармен қатар күрделі сандардың бары басқа түркі тілдерін, мы- салы, баш құрт грамматикасында айтылады. Осы айтылғандардың бәрі күрделі сандардың соз ста- тусының танылуын қажет етеді. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|