АЛҒЫ СӨЗ 9
д а қ болы п келген Ш окәрім , Ә .Б өкей хан ов,
А.Байт\фсынов, Ә.Ермеков, М.Дулатов, Мағжан,
Х.Досмүхамедов, С .С ейф уллин, І.Ж ансүгіров,
Б .М а й л и н с и я қ т ы үлт зи я л ы л а р ы н ы ң тіл
тожірибесінен қыруар дерек материал жинақтал-
ды. С ө й тіп “Қ а зақ гр ам м ати к асы н ы ң ’ авторла-
ры қ а за қ тілінің ф онетикасы н, ф он ологи ялы қ
жүйесін, грамматикалық қүры лы сы н зерттеуде
әртарап бай дерек коздерін пайдаланды. Атап
айтқанда: халқымыздың кол-косір қазіргі және
классикалы қ коркем туындыларын, қогам ды қ-
саяси ж әне публицистикалы қ, со н д ай -ақ түрлі
ғьыыми әдебиет үлгілерін, газет-журналдар мен
күнделікті сөйлеу тіл нүсқаларын, Институттағы
қазіргі қа за қ әдеби тілі создіктерінің, терм ино-
логиялық орталықтың ж ән е“Ж аңа создер серия-
сы ны ң” бай картотека қоры н. Авторлар сондай-
а қ қ азақ тілінің грамматикалық қүры лы сы мен
дыбыс жүйесін ор қы ры н ан алып қарастырган
грамматикалар мен монографиялық зерттеулерді
де кеңінен пайдаланды.
Алайда “Қ азақ грамматикасы” сипаттамалы
нормативті (академиялық) бағытта жазылғандық-
тан, онда жолма-жол библиографияға бару (яғни
цитаталар келтіру), талдау барысында басқа тіл
мамандарының жүмыстарына сілтеме жасап оты-
ру м үмкін болмады. О ны ң есесіне кітаптың со-
ңында әр бөлік (раздел) бойы нш а пайдаланыл-
ған арнайы әдебиет тізімі берілді. Бүл жерде және
бір ескертетін нәрсе: “Орыс грамматикасындағы”
си яқты , “Қ азақ грамм атикасы нда” да пайдала-
нылған әдебиеттер тізіміне негізінен м оногра-
ф иялар жоне солар түрпатты әрі қарайғы зерт-
теулерге бағыт-бағдар боларлықтай (монография-
л ы қ сипаттағы емес) басылымдар ендірілді. Ал
бүларға мақалалар мен диссертацияларды қосу
мүмкін болмады (бірақ оларда қол жеткізілген
нотижелер мүмкіндігінше ескеріліп отырды).
“Қ азақ грамматикасы” негізінен А .Байтүр-
сы нүлы атындағы Тіл білімі институты ны ң оз
күш імен жазылды. Олай дейтініміз: авторлар
үжымына сырттан қосылғандар, атап айтқанда,
Р.Әміров, С.Исаев, М .Серғалиев, Н.Оралбаева,
Ә.Ибатов, С.М ырзабеков, Б.Қасымова - кезінде
алды отыз жылдан аса, арты бес-он жылдан осы
Институтта жүргізілген жоспарлы ғылыми-зерт-
теу жүмыстарының негізгі орындаушылары қата-
ры нда тү р ақты қы зм ет істеген адамдар. Ал
Т.Сайрамбаев осында аспирантурада оқы п, дис-
сертация жазған. Олардың осы ғылыми мекеме-
де жүргізген зерттеулерінің біразы Институттың
баспа ж оспары бойы нш а жеке кітап болып та,
ж арияланы п отырды. Ж оғарыда аталған автор-
л а р д ы ң “Қ а за қ грамматикасына” жазғандары -
сол Институт қабырғасында орындалған жоспар-
лы ж ү м ы с та р ы н ы ң гр ам м ати к ал ы қ іл ім н ің
қазіргі даму деңгейі түрғы сынан онделген, то-
лықтырылған нүсқалары.
Ж оғары да айтқаны мы здай “Қ азақ грамма-
тикасы н” жазуға түтас бір ғылыми үжым қаты -
сты. Авторлар сан ы н ы ң бүл коптігі, оларды ң
к ә с іб и д е ң г е й і, к в а л и ф и к а ц и я с ы ж а ғ ы н а н
әркелкілігі он ы ң қүры лы м ды қ ж ағына, м азмү-
нына, ара-түра болса да, әсер етпей, әрине, қой -
ған жоқ. Кей болімдерде кездесетін қайталаулар
мен арты қ тәптештеулер, мысалы сондайдан ту-
ған. Қ азақ тілінің қазіргі грамматикалық қүры -
лы сы н тек бір адам ны ң лингвистика ғы лы мы -
ның, осіресе соңғы жетістіктері түрғы сынан бар
ж а ғы н а н қ а м т и ж азы п ш ы ғу ы н ы ң м ү м к ін
еместігін ескерсек, академиялық грамматика си-
патындағы м үндай көлемді, үж ы мды қ үлкен
ж үм ы ста кейбір селкеу, к ем -кетіктің болуы
кешірімді де сияқты . Авторлар бүл қа за қ акаде-
м иялы қ грамматикасының мазмүн, сапасын ал-
дағы уақытта орі қарай ж ақсарта түсуге бағыт-
талған сы н ескертпелерді алғыспен қабы л ала-
ды.
“Қ а за қ грамм атикасы ” тек тіл тануш ы ма-
мандарға ғана емес, сонымен қоса жалпы қазақ
тіліне ы қы ласты немесе озінің ол ж оніндегі
білімін орі қарай терендеткісі келетін көпш ілік
қауымға да арналған. Мүнда осындай екі мақсат
көзделгенмен, ол осы күнгі арнайы терминоло-
гия негізінде, ғылыми тілде жазылды. Алайда
грамматика авторлары оздерінің талдауларьіның,
б аян даулары н ы ң м ам ан емес оқуш ы лард ы ң
түсінігіне неғүрлым жеңіл болуын ескерді жоне
тар мам анды ққа байланысты терминді барынша
аз қолдануға тырысты. Ал бірінші рет қолданы -
лып отырған арнайы грамматикалық терминдер
мүмкіндігінше түсіндіріліп отырды.
АВТОРЛАР:
{Ә.Аб.іақо^- Етістікті соз
тіукестеуііА.Айгабьиов - М орфонология. Есімше. Қ им ы л есімі. Амал-
ды ң оту сипаты;
Р.Әмір - Синтаксис жоне оның
объектісі. Бастауыш пен баяндауыштың қиысуы.
Н ом инативті жоне етістікті сойлемдер. Ж ай
сойлемнің типтері. Екі негізді жай сойлемдер.
Іргелес салалас қүрмалас сойлемдер;
З.Базарбаева