П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| АЛҒЫ СӨЗ
7 Бұл сияқты лингвистикалы қ табиғаты өр түрлі дәрежеде күңгірт тартқан ескіліктер тілдің жалпы қай деңгейінен де кездеседі. М ысалы, тіліміздегі бір ғана мына дерекке сәл көңіл қойы п көрейік. Үй сыртында Абай мен Баймагамбет мініп келген траитенкенің дәртесі қайырулы түр (Әуезов). Осындағы дәрте лексемасы ның грам- матикалық статусы туралы кімнің де болса салған жерден пәлен деп кесімді бір пікір айта қою ы екіталай. Оның сезжасамға қатысы бар-жоқтығы тіпті ойына да келмейді. К оңілін тек дорте лек- семасы ны ң затты қ сипаты аудара береді. Ш ын мәнінде, кейбір түркі тілдерінің деректері бүл сөздің л и нгвистикалы қ табиғаты ны ң тікелей с о зж асам м ә с е л е с ім е н б а й л а ң ы ст ы е к е н ін корсетеді. М ысалы, мына бір тілдік айғақтар: т урт а- оглобля; уйг. тат., башк. тәртә, кирг. тарта, каза х.т ә р т е - оглобля. Древнее причас- тие от турт тянуть (В.Г.Егоров). Келтірілген д еректен қазіргі біраз түрік тілдерінде “оглобля” үғы м ы н білдіретін т урт а/ тарта/т орт ә/т орте атауының турт/тарт/торт етістігіне -а /о /е форманты жалғану арқылы жа- салғандығы айқы н аңғарылады. Бірақ бүл жер- де В.С.Егоровтың оны, яғни турта/тарта/тор- то/торте ф ормалары н коне есімше (“древнее причастие”) деп қарайты нды ғы көңіл аударады. Көңіл аударатын себебі, аталмыш етістік түлға- лар бүл тілдерде қазір көсемше ретінде сипатта- лады. Борінен де маңыздырағы - өсы талданыл- ған тіл деректері тоғы сы нан, контекстен түрлі ой туындайды: қазіргі кезгі лигвистикалы қ дос- түрде созтүрлемдік ф орм ант саналатын т урт а/ т арт а/т әрт о/т орт е дегендердің с о ң ы н д а ғ ы - а /о /е қосы м ы ертеде созж асам ды қ қызметте қолданы лған ба, әлде осы күнгі созтүрлем мен созжасам форманттарының ара жігі дол қазіргідей жете ажырай қоймаған, бірінің орнына тіпті бірі жүрген, яғни кейбір созтүрлемдік ф орм аны ң созжасамдық қы зм ет атқарған ауыспалы-аума- лы дегендей де бір кезі болған ба? Осы тоңіректі ойға, сондай-ақ м ы на бір тіл деректері де жете- лей түседі. Жалығуды поледен Ж үрт үмытты біржола. Ш ынымен тамам ел, Кете ме екен ит бола (Абай) немесе: Алдымызда корінгеп - Балапанны ң таулары. Артымызда корінген - Үргеніш тің аңғары. Енді бізге күн қайда Қ а й т ы п с о г а н б ар га л ы (Ж ү с іп б е к пен Ахметбектің айтысы). Қолы мда бір қамш ы м бар бүлдіргелі, А йтайы н мен бір созді күлдіргелі. О риы ң нан әрі отырган, бермеп отыр, Қ олы м да қармагым ж оқ ілдіргелі (Халық олеңі). Осы үзінділерде коңіл аударғалы отырғаны- мыз - Кете ме екен ит бола, Қайтып соган бар- галы жоне қолымда қармагым жоқ ілдіргелі дейтін олең жолдары. Бүдан да нақтырағы: бола, барга- лы м ен шдіргелі етістік формалары. Бүлардағы - а, -галы(-гелі) формалары өдетте косем ш енің корсеткіш і ретінде сипатталады. Б ірақ олар бүл келтірген ж оғары дағы о л ең ж о л д а р ы н д а -ып, -атын(-етін) түлғалары қызметінде қолданыл- ған. Сонда қалай: тілдің алыс, ертерек кезгі даму тарихында кейбір грамматикалық категориялар- д ы ң орқай сы сы н ы ң озіндік статусы жете дара- ланбаған, сараланбаған болу керек, содан барып оларды ң бірінің орнына екінш ісінің қолданған кезі болған-ау деген ілгерідегі күдік-күмоніміздің ш ы іщ ы ққа айналғаны ма? М үны былай қойғанда, сол іш күдігімізді тағы м ы на бір тіл дерегі одан орі терендете түседі, яғни жоғарыдағылар торізді жеке соз фор- м алары ны ң озара алмасуы, мысалы , мына бір үзінділерден де ай қы н корінеді. “ Ханым - сен, қараіиың - мен" десем дегідей кісім озің екенсің (Әуезов). Абай ага, Кокбай қаіиса қаиіқыдай екен (Сонда). А йтайы қ деп оты рғаным ыз мүндағы десем дегідей, қашса қаиіқыдай конструкцияла- ры туралы. Бүл конструкциялар тілімізде қазір т е к “десе дегендей”, “қаш са қаш қандай” түрінде ғана жүмсалады. Ал Әуезов ш ығармаларында бүлар қазіргі дағдылы қолд ан ы м н ан мүлдем озгеше түрде, яғни аталмыш екі конструкция- ны ң соңғы сыңарларындағы -гі(-қы) түлғасы е с ім ш е н ің осы к ү н г і ү й р е н ш ік т і -га н (-ге н ), -қан(-кен) корсеткіш інің орны на қолданылған. Б үған қ ар аған да түркі тілдерінде ертеректе есім ш енің коне -қы(-кі), -гы(-гі) форманты бол- ғанға үқсайды . Осы түста тағы бір коңіл ауда- раты н норсе: жазуш ы -ган түлғалы есім ш е қызметіндегі бүл коне -қы(-кі), -гы(-гі) форман- тын үнемі жоғарыдағы сияқты конструкциялық созқолданыстарда ғана емес, сонымен қоса одан тыс жағдайда да алып жүмсайды, мысалы: Аңгары, Гимсиіайдың сілемі болгыдай. Осы күші түрлі түркі тілдеріндегі кейбір мүңдай дағдылы етістік формаларының генетикалық жақ- тан ара-түра, шыньпзда да, коне есімше форманты- на барып саятыны түркологтар назарынан да жалпы |