8 АЛҒЫ СӨЗ сыртқалмаған. Мысалы, НАБаскаковякугтіліңдегі
етістіктің бұйрықты
бараар формасыңцағы
-аар аффиксін кезінде
-гыр көрсеткішінен шығарған бо-
латын. Ол және бүл
-гыр түлғалығын есімшенің
көне формативі (“древний причастный форматив”)
деп санаған (Н.Е.Петров).
О сы ай ты лған д ар іспеттес сы рт қ а л п ы
күңгірт тартқан, коне түрпатты етістік ф орм а-
ларына, сондай-ақ мына бір лексем аны да жат-
қызуға болады:
Оларға айтары ңы з сол болсын:
Ж әміш іден қос айтып,
Ж араға м ам ы қ тосатып
Келе жата дегейсіз
(Доспамбет). Неге
келе жата, неге
келе жатыр емес?
Сірә, бүған да жауапты сол тілде бір кезде
“жаралып, жасалып қо й ған ”, тілдің “оз ішіндік,
өзі үш індік” өлем -ж үйесінен іздеу керек бола-
ды.
Ж оғарыда айтқаны м ы здай, тілдегінің бәрі
бірдей қолм ен қойғандай көрінеу емес. О ны ң
озіндік бүгінге беймәлім , колеңкелі түстары
ш ы ны нда әлі барш ы лы қ. Бір ғана мысал:
Енді менің күнелтер жагдайым жоқ, Шыгыршықта айналган ақ тиындай(Мүк,атали). Коңіл аудар-
ғалы оты рғанымыз - осындағы
кунелтуетістігі. М үны ң
кун түбірінен ж асалғандығы жай козге
де корінеу. О ны ң есесіне оған жалғанғанел
(ту) ф о р м а н ты н ы ң с о зж а са м д ы қ таб и ғаты ты м
бүлдыр. Б ір ақ бүл күңгірттікті П .М .М ели о-
ранскийдің озінің “Краткая грамматика казак-
киргизского язы ка” дейтін еңбегінде әлгі
кунел (ту) ж өне осы қү р ы лы м д ас
ж өнел, жогал етістіктері туралы айтқан мына бір пікірі едәуір
сейілте түседі. “Наряду с наращ ением ла, встре-
чается, хотя значительно реже, наращение
ал(ел, ол), например,
кун-61 (жить) от /суя(день),
джбнді (отправиться) от
дждн - путь,
джогал (потерять-
ся) от
джоқ небытье”. Ғалым бүл жерде әдетте
есім созден етістік жасайтын
-ла(-ле) жүрнағы-
ның метатезалануы сияқты процесті, яғни оның
кейде
-ал(ел) болып та түрлене алатыны туралы
айтып отырған сықылды. Б ір ақ бүл пікірді әлі
де жете дәлелдей түсу керек.
Бүл айтылғандардан шығатын қорытынды:
тіл деңгейлерінің кейде қазіргі қалпы да қажетіне
қарай салыстырма тіл дерегіне сүйенуді талап
етеді. Ойткені олар өздерінің барлы қ іш түтас-
тығымен, бар болмыс-жүйесімен, ішкі даму за-
ңымен қазіргі қалпы нан гөрі қадімгі қалпы на
көбірек жуық. Ойткені тіл - тарихи категория.
Д ем ек тіл д ең гей л ер ін ің қазір гі қ а л п ы н ы ң
кәдімгі қал п ы н сы з толы қ таныла қою ы кей
жағдайда тіпті мүмкін бола қоймайды. Оларды
зерттеуде тарихи сипаттағы түрлі тіл дерекгеріне,
тиісті салыстыруларға, яғни
кең магынадагы ди- намикалық синхронияга барудың қажеттігі, міне
осындайдан келіп шығады.
Қ азақ тілінің грамматикалық қүрылысының
неғүрлым кобірек зертгелген түсы - Кеңес дәуірі.
Бүл жетпіс жы лды ң ішінде оқулы қ, оқу қүра-
лы, монография, диссертациялық зерттеу түрінде
бірқыдыру ғылыми еңбек жарияланды. Солар-
дың ішінен Ахмет Байтүрсынүлының алғаш қазақ
тілінің бар деңгейін қам ти, жүйелеп жазған үш
бөлімді “Тіл - қүралымен” қүрылымдас, әрі маз-
мүны жағынан да едәуір үлгілес келетін, әсіресе,
үж ы мды қ екі еңбекті атауға бөлады. М ысалы,
“Қазіргі қ а за қ тілін” (1954) ж әне екі бөлім бө-
лып ш ы қ қ а н “Қ азақ тілі грамматикасын” (1967).
Алдыңғысы өқу қүралы ретінде, лексика, фөне-
тика, фамматика деңгейлерін қарастырса, кейінгі
тек морфөлөгия мен синтаксисті сипатгауға ғана
арналған. Бүл айтылғандардан қазақ тілінің ф ам -
м а т и к а л ы қ
қ ү р ы л ы с ы н ы ң
б ір к е л к і
зерттелмегенін көруге болады. Негізінен маман-
дарға арналған соңғы “Қ азақ тілі ф ам матикасы ”
ш ы ққан н ан бері де міне отыз бес жылдай уақыт
отгі. Бүл аралықта жалпы тіл білімінде, ф ам м а-
тикалы қ ілімде де, әдеби тіліміздің стильдік тар-
мақтары м ен қы зм ет жүйесінде де едәуір алға
жылжу, грам м атикалы қ жеке категорияларға
қатысты теориялық коп жаңғырулар, іягерілеулер
болды. Соған сәйкес тілдің лингвистикалы қ та-
биғаты жөніндегі түсінігіміз де байып, кеңи түсті.
Тілдік нөрмада да белгілі өзгерістер байқалды.
Ең бастысы, бүл түста ф ам м ати ка ілімі теория-
л ы қ ж ақтан едәуір байыды, тілдің ф ам м ати ка-
л ы қ қүры лы сы іштей біршама нақтылана түсті.
М ысалы, тіл білімінің қазіргі интонолөгия, мор-
ф онология, сөзжасам сияқты салалары өз алда-
рына осы аралы қта дараланып шыға бастады.
Грамматика ілімінің дамуындағы осы тәрізді то-
лысулар мен жаңарулар негізінде жаңа мазмүн-
ды, әрі толы қ академ иялы қ қазақ ф ам м ати ка-
сын дайындау және басып шығару қажетгігі келіп
туды. М үндай сипатты “Қ азақ ф ам м ати касы н ”
жазуға кіріспес бүрын бірсыпыра іздестіру, жан-
жақты дайы нды қ жүмыстары жүргізілді.
Бүл ретте алдымен бүған дейін ғылыми ай-
налымға коп ілінбей келген ауыз әдебиетінің,
бірнеше ғасыр бойы қауырт дамыған жыраулық
өнер м ен елдің ежелгі а қ ы н д ы қ м эдениеті
үлгілерінен, сондай-ақ күні кешеге дейін ақтаң-