6 АЛҒЫ СӨЗ негізінде пайда болған үш дербес механизмі бо-
лы п табылады. С онды қтан сөзжасам лингвис-
тикалы қ зерттеудің лексикам ен ж әне морфоло-
гиямен терезесі тең саласы ретінде танылуға тиіс”
(Ф .М .Березин, Б.Н.Головин).
Екінш і бір көңіл аударатын нәрсе - қ азақ
әдеби тілінің грам м атикалы қ қүры лы сы н ы ң
қазіргі қалпы дегенге байланысты. Тілдегі түрлі
иерархиялық деңгей-сатылардың бір-бірінен да-
раланы п саралануы бір жыл, я бір ғасыр емес,
талай-талай замандар бойғы, үздіксіз өте үзақ
процестің нәтиж есінде барып қан а жүзеге аса-
ты ны белгілі. Б ірақ өзара бүлай қан ш алы қты
бөлектенгенмен, түрлі грамматикалық категория-
лардың, әр алуан сөз формалары ның бірінің ор-
ны на бірі қодданылуы сияқты араластығы, яғни
оларды ң бір-бірінен іргесі толы қ ажырай қо й -
м аған “қозы қо сп ай ” да бір кезі болғаны белгілі
дәрежеде В.В.Виноградовтың м ы на бір теория-
л ы қ , қағидалы қ түж ы ры м ы ны ң тағы бір дәлел
айғағы сияқты көрінеді. “Морфологические фор-
мы - это состоявш иеся синтаксические формы.
Нет ничего в морфологии, чего нет или прежде
не было в синтаксисе и лексике. И стория мор-
фологических элем ентов и категорий - это ис-
тория смеш ения синтаксических границ, исто-
рия превращ ения синтаксических пород в мор-
фологические”. Ш ы ны нда да, тілде бардың бәрі
қолм ен қойғандай ап -а н ы қ , көрінеу емес. Әр
заман ғалымдары онда әлдеқаш ан“жаралып, жа-
салып қойған нәрселерді” өз уақытындағы лин-
гвистика ғы лы м ы ны ң талап, деңгейі түрғысы-
нан, Абайш а айтқанда “көзбен көріп, ақы лм ен
біліп, сезбекке тиіс”. Енді сондай тілдегі кейбір
баяғыда “жаралып, жасалып қойған нәрселерге”
қы сқаш а тоқталып өтейік. Бүл ретте әуелі мына
бір тіл деректері көңіл аударады.
Куйін түс ауа болыс Бақтыгүлды өзінің сегіз қанат аппақ үйінің сыртындагы көгалга шақыр- тып алды (Әуезов);
Бар жазықтан үстін биік төбеде шабытымен өзі болып отырып қалган Абай қуанышты бір мақтаныш сезді ( Сонда);
Тоты- дайын таранган, Сүңқардайын сыланган (Фольк-
лор);
Балы тамган жас қамыс, Ормасаңшы көктейін (Абай).
Б ү л ж е р д е к ө ң іл а у д а р а т ы н н ә р с е -
келтірілген мысалдардағы
күйін, үстін, тоты- дайын, сүңқардайын, көктейін лексемалары ның
соңындағы ти ян ақ
-ын(-ін) элементі. О сы
-ын ( - ін) түлғалы сөз формалары түркі тілдерінде
жалпы әріден келе ж атқан көне қүбылыс сана-
лады, мысалы:
кйпйп -
Шпйг днем и ночью, денно
и нощ но;
йМ верх, йзійп верхний (Н а д ж и п );іМ л
Ъоза&а верхний косяк (Мукаддимат),
ко)ін ]іІ год
овцы,
ко}ін кунда. в день овцы (Истор. разв. лекси-
ки тюрк.языков), Вамберише:
күн<күйүн (причас-
тие от глагола
күй/) горящий, сияющий (Егоров).
Бүл деректерден
күйін (күйүн) ж әне
үстін (үстүн) сөздерінің ең алдымен дериватты қ си-
патын, сол түста ж әне алдыңғы туылымдағы -
ін/үн ж алғам ы ны ң етістіктен есімш е, ал кейінгі
үстін (үстүй) туылымындағы
ін/үн жалғамының
енді үстеуден сын есім жасап түрғандығьш көруге
болады. Яғни бір дериваттық түлғаның екі түрлі
қызметте жүмсалғандығы байқалады. Осы жер-
де ж оғары дағы
қойын (йъиі), қойын (күн), қысы- жазын, күнүн-түнүн, көктейін дегендердегі, сон-
д а й -а қ “пазуха” үғымын білдіретін
қойын (мүның
Махмүд Қ аш қари д а
қой түріндегі лекси калы қ
дублеті де бар) ж әне
сайын шылауындағы (хақас
тілінде бүл дериватты ң
сай түрінде қолданы ла-
ты ны белгілі), тілдегі жалпы осы қүры лы мды
өзге де сөз ф ормалары ндағы
-ын/ін/үн ф орман-
ты ны ң грам м атикалы қ статусын түсіндірудің
қазір едәуір қиы нды ғы бары ойлантады. Себебі,
бүл
-ы н/ін/үн ф орманты түркологияда көптен
“архаический афф икс инструментального паде-
жа” деп түсіндіріліп келеді. Ал В ам бери м үн ы
( -
ы н/ін/үн ж алғамы н), мысалы
күйүн дегендегі
с о ң ғы
-үн қ о с ы м ы н (ж о ғар ы д а к е л тір д ік )
етістіктен есімше жасайтын формант деп қарай-
ды. Б ір а қ д әл осы ф орм а “М укадди м атта”,
“ Г ү л с т ан д а ” үстеуд ен сы н есім туды раты н
ж үрнақ ретінде сипатталған. Сөз болып отырған
бүл
-ын-ін-үн формантының грамматикалық ста-
тусын тиянақтаудың қиыңдығы, міне, осы сияқты
түрлі пікір алалығынан келіп шығады.
Қ ы сқасы , тілде мүндай бір кезде “жаралып,
жасалып қойған” (Абай) “өз ішіндік, өзі үшіндік”
бізге ж үмық-жүмбақтар, әрине, аз емес. Қай за-
ман ғалымдары да оларды оралып және өте ал-
майды. Ғылымның жалпы адам ойын үнемі өзіне
бүру, тарту қасиетінің, бірден-бір м ән-маңы зы-
ның, мәңгілігінің өзіде, сірә, осында жатса керек.
Бүл арада сәл пысықтай түсетін нәрсе: кейбір
басқа тілдердегі сияқты , түркі тілдерінде дағды-
лы “д е н ь” м ағы насы ндағы
күн сөзі планета
мәніндегі
күннен алынған. Ал соңғы “солнце”
үғы м ы ндағы
күн атауы “жечь, гореть” дегеннең
келіп ш ы ққан . Біраз түркі тілдерінде
гүн-гүнеш, күн-күнес, күн-күнеш, күн-күйеш (кояш ) қосары
осы солнце мағынасында жарыса қолданылады
(В.Г.Егоров). М.Әуезов жоғарыда келтірілген
үзіндіде “Қ араш -қараш оқиғасында”,
күйін лек-
семасын да солай осы “күн” мәнінде, қолдан-
ған, яғн и
күн түс ауа дегенді
күйін түс ауаде п
айтқан.