Государственного педагогического

 
59 
4.Смирницкий А.И. Обьективностьсушествования языка. М., 1954. 
5.Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л., 1975.  
6.Шведова Н.Ю. Парадигматика простого  предложения в   современном русском  языке (опыт 
типологии). –В книге: ―Русский язык.  
Грамматические исследования‖. М., 1967. 
7.Москальская О.И.  К модели описания предложения. –Сборник «Теория языка. Английстика. 
Кельтология».  М., 1976. 
8.Уфимицева. Лексика. –В книге  ―Общее языкознание. Внутренняя структура языка‖. М., 72. 
9.Байтелиев А.Ә. Жалпы тіл білімі курсынан лекциялар конспектісі. М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, 
Тараз, 2002 
 
Аннотация. Работа посвящена изучению языковых и речевых единиц вступающих в ассоциативных, 
синтагматических  и  парадигматических  связах  с  другими  единицами,  семантика  которых 
определяется всей совокупностью их ассоциативных, парадигматических и синтагматических связей. 
Эти  связи  вместе  найболее  полно  раскрывают  функциональную  и  позновательную  семантику 
языковых и речевых единиц. 
Annotation. The work is devoted to the paradigms and the syntagms of the lexemes in the  table above are 
identical and characterize the lexemes as belonging to a class called nouns. There is an essential difference in 
the  way  lexical  and  grammatical  meanings  exist  in  the  language  and  occur  in  speech.  The  distribution 
semantic of notional words in the sentence, the word is determined their functions. 
 
 
ӘОЖ  37.013:92 
 
ӘЗІЛХАН НҦРШАЙЫҚОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ  
ТӘЛІМ - ТӘРБИЕЛІК ИДЕЯЛАР 
 
Ж. Бектуралиева  
№35 орта мектеп, Тараз қ.  
 
Қазақ  елі  ӛз  тәуелсіздігін  алғалы  дамыған  елу  елдің  қатарынан  кӛрінуді  мақсат  етіп,  жаһандық 
кеңістікке бет бұруда болашақ ұлттың ұрпағына  сапалы білім беру мен  жан-жақты, саналы тәрбиелеудің 
әлеуетін аша түсуге, жетілдіруге ғылыми-педагогикалық тұрғыдан күрделі міндеттер жүктейді. 
Еліміздің  «Білім  туралы»  заңында:  «Білім  беру  жүйесінің  міндеті  –  ұлттық  және  адамзаттық 
құндылықтар,  ғылым  мен  практика  жетістіктері  негізінде  жеке  адамды  қалыптастыруға,  дамытуға  және 
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін жағдайлар жасау» – деп, ұлт зиялыларының құнды мұраларын 
білім беру мен тәрбие ісіне пайдалануға бағыт береді.   
Жастарды  жеке  тұлға  ретінде  қалыптастыруда  ұлт  субьектілерінің  педагогикалық  идеяларын  оқу-
тәрбие  үдерісіне  пайдаланудың  кӛкейкесті  мәселелері  «Мәдени  мұра»  мемлекеттік  бағдарламасында, 
Қазақстан  Республикасының  Білім  беруді  2015  жылға  дейін  дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасында, 
Үздіксіз  білім  беру  жүйесіндегі  тәрбие  тұжырымдамасында,  Қазақстан  Республикасы  білім  беру 
ұйымдарындағы тәрбиенің кешенді бағдарламасында жан-жақты зерделенген. 
Ұлттық құндылығымызға негіз болып табылатын тарихи тұлғаларымыздың тағылымдық мұраларын 
жастар  тәрбиесіне  пайдалану  қажеттігіне  түрткі  болар  ойларды  біз  басшылыққа  аламыз.  Тәлім-тәрбиелік 
идеяларға бай, оқырмандарын ӛз туындылары арқылы тәрбиелеуге ықпалды жазушылар қатарында Әзілхан 
Нұршайықовтың  да  ӛзіндік  орны  ерекше.  Осы  тұрғыда  оның  шығармаларына  шынайы  баға  берген 
елбасымыз  Н.Ә.  Назарбаевтың  «...Кездесуде  маған  «Махаббат,  қызық  мол  жылдарды»,  «Халиманы» 
сыйға тарттыңыз. Біріншісін бұрын да оқыған едім, екіншісін қолыма алған бойда бас кӛтермей оқып 
шықтым. Тәлім-тағылымы мол, керемет шығарма екен. Дәл қазіргі заманда жастар кӛбірек оқитын хикая. 
Сіздің  шығармаларыңыз  –  ел  қазынасы.  Ӛміріңіз  –  үлгі!»  деген  пікірі  жазушы  ӛмірі  мен 
шығармашылығының бүгінгі күнгі жас ұрпақтың тәрбиесіне ықпалы мен құндылығын баса кӛрсетеді. 
Халық  жазушысы  Әзілхан  Нұршайықов  шығармашылығындағы  тәлім-тәрбиелік  идеялар  ӛмірді, 
адамды сүюден бастау алып, жастарды ұлтжандылыққа, Отанды қорғау, ерлік пен батырлықты дәріптеуге, 
еңбексүйгіштік  дағдыларын  қалыптастыруға,  адамгершілік  асыл  қасиеттерді  насихаттауға,  сана-сезімді 
жетілдіріп, ұлттық рухты кӛтеруге бағытталған.  
Білім  мазмұны  ғылыми  білімнің,  іскерліктің  және  дағдының  жүйесі  деп  кӛрсетіліп,  оның 
деңгейін  кӛтеретін  негізгі  қағидалары:  тәрбиенің  бағыттары  мен  ұлттық  мәдени  байлықты  жалпы 
азаматтық мәдени мұрасымен байланыстыру, ұлттық тілді, мәдениетті халықаралық қатынас тілдері 

 
60 
мен  мәдениетімен  байланыстырудың  маңыздылығы,  т.б.  деп  кӛрсетіледі  де  білім  мазмұнында 
тәрбиені мәдениет деңгейінде таныту басшылыққа алынады.  
Әзілхан  Нұршайықов  тағылымдық  ой-пікірлерінің  мазмұнын    шығармашылығы  аясында 
ашатынымыз белгілі. Олай болса, жазушының шығармашылығының қамтыған тақырыптары: 
-
 
еңбекті сүю, еңбек арқылы құрметтелу;  
-
 
ерлік пен батырлық, Отан қорғаудың басты қағидалары; 
-
 
туған ел мен жер, Отанды сүю, құрметтеу; 
-
 
сұлулықты тану, оның сезімге әсер ету әлеуеті; 
-
 
адами асыл қасиеттің дәріптелуі, адамгершілік идеясы; 
-
 
ана тілі, туған тілді үйрену, ардақтау, құрметтеу; 
-
 
жаман әдеттерден аулақ болу, салауатты ӛмір салты; 
-
 
ұлттық мәдени мұра – құндылықтарды сақтау; 
-
 
жастарды ӛмірге бейімдеу, ӛмірді сүюге бағыттау; 
-
 
отбасылық тәрбие – ұрпаққа жынысына сай тәрбие беру, т.б. 
Шығармашылығына  тәлім-тәрбиені  басты  идея  етіп  алған  Ә.Нұршайықов  тағылымдық 
мұрасының басты қағидалары: 
-
 
ерлік пен батырлықты жас ұрпақтың елжандылық пен ұлтжандылық сапаларын дамытуға үлгі ету; 
-
 
жас ұрпақты ӛмірге дайындауда адамгершілік идеяларын басшылыққа алудың қажеттілігі; 
-
 
ұлттың тарихи тұлғаларының ӛнегелі істерін сабақтастықта дәріптелуі;  
-
 
адамды жан-жақты, үйлесімді дамытуға ӛнердің  ықпалы және  эстетикалық тәрбиені басшылыққа 
алу; 
-
 
жастардың мінез-құлқы мен іс-әрекетіне үлкендердің үлгі болуы, қамқорлығы; 
-
 
туысқандық қарым-қатынастардың ұлттық дәстүрге, мәдениетке кепіл болатындығын жеткізу; 
-
 
ұлттық құндылықтарды ұлттық тәрбиенің негізі ету идеясын басшылыққа алу; 
-
 
бұқаралық ақпарат құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі рӛлін арттыру; 
-
 
достыққа адал, махаббатқа берік болу, жастарды махаббатқа тәрбиелеу, т.б.  
Жазушы  шығармашылығындағы  тәлім-тәрбиелік  идеяларының  басшылыққа  алған  аталмыш 
қағидалары  зерттеу  тақырыбының  мазмұны  мен  мәнін  ашуға  тиек  болады.  Әрине,  жазушы 
педагогиканы шығармашылығына басты мақсат етпегенін білеміз, алайда, жазушылық бейнесі адами 
абзал  қасиеттерден  ӛрілген  азамат,  ойы  мен  сӛзін  ӛзінің  адамгершілік  кеңістігінде  тоғыстырады. 
Ӛмірді  сүю  арқылы  адамзаттың  бәрін  жақсы  кӛретін  тұлғаға  тән  сапалық  қасиеттер  Әзілхан  Нұршайықов 
дүниетанымына  негіз  болғандығын  байқаймыз.  Ӛзінен  үлкендерді  құрметтеу,  замандастарын  сыйлау,  кіші 
буынға  ізет  білдіру  сияқты  азаматтық  ұстанымдары  арқылы  жалпы  оқырмандарын  ізгілікке  шақырады. 
Жоғарыда айтылған Әзілхан Нұршайықов шығармашылығындағы тәлім-тәрбиелік идеяларды зерттеу арқылы 
түйетін тұжырымды ой: жас буынды ӛзі ӛмір  сүріп отырған қоғамның алдында тұрған мақсат-міндеттерге 
қызмет  ету  жолында  адамгершілік  пен  ізгілік  аясында  тәрбиелеуді  басты  ұстаным  етіп,  адамды  сүюді 
басшылыққа  алу  –  жазушы  шығармашылығындағы  тәлім-тәрбиелік  идеяның  негізі  мәні.  Тәлім-тәрбиелік 
идеялар құрылымы 1 -кестеде кӛрсетілген. 
Әзілхан  Нұршайықов  шығармашылығындағы  тағылымдық  ой-пікірлердің  мәнін  педагогикалық 
тұрғыдан ашып, оның гуманистік идеяға негізделгендігі – білім мазмұнына жаңаша гуманистік парадигмалар 
енгізу  барысында  ескерілер  ұсыныс  болады  деген  ойдамыз.  Сондықтан  да  Әзілхан  Нұршайықов 
шығармашылығындағы тәлім-тәрбиелік идеялардың мазмұндық сипаттамасы кеңінен қарастырылады да оны 
оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің жолдары ғылыми педагогикалық-тәжірибелік тұрғыдан кӛрсетіледі. 
Қорытындылай  келгенде,  Әзілхан  Нұршайықов  шығармашылығындағы  тәлім-тәрбиелік  идеялары 
қалыптасуын тарихи-педагогикалық негіздеріне:  
-
 
 Абайдың ақындық мектебін дамытқан аймақтың әлеуметтік институт ретінде ықпалы; 
-
 
еліміздегі саяси-әлеуметтік жағдайдың жаңа тұрпатқа кӛшіп, кеңестік идеологияның үстемдік етуі;  
-
 
Ұлы Отан соғысына қатысуы арқылы отаншылдық, елжандылық, ерлікке үндеу, батырлықты дәріптеу 
шығармаларының тууына әсері; 
-
 
білім ордаларындағы ұстаздары мен ойшыл-ағартушылардың, әлем классиктерінің шығармалары және 
әдебиет кеңістігіндегі ұстаздары мен замандастарының ықпалымен үздіксіз ізденісі, жетілуі, шыңдалуы; 
-
 
қайта  ӛрлеу  жылдарында  еңбекті  ту  ету,  адамгершілік,  еңбекқорлық,  достық,  махаббат,  адамды  сүю 
идеяларының насихатталуы;   
 
 
 
 

 
61 
Кесте – 1.  
 
Әзілхан Нҧршайықов шығармашылығындағы тәлім-тәрбиелік идеяларының қҧрылымы 
 
Қҧрылымның 
қҧрамды бӛліктері 
Мазмҧндық сипаттамасы 
Негізгі идеясы 
жас  буынды  ӛзі  ӛмір  сүріп  отырған  қоғамның  алдында  тұрған  мақсат-
міндеттерге  қызмет  ету  жолында  адамгершілік  пен  ізгілік  аясында 
тәрбиелеуді басшылыққа алу 
Мақсаты 
ұрпақтың  заман  талабына  сай  ӛмірді  шынайы  қабылдап,  сүю,  бағалау, 
күресу арқылы рухани дамуына бағыт-бағдар беру. 
Міндеттері 
 
-
 
ӛмірді шынайылықпен тану. 
-
 
ақыл-ойды үздіксіз дамыту; 
-
 
сүйіспеншілік сезімдерді дамыту; 
-
 
ӛзін-ӛзі жетілдіру; 
  -   ӛз ісіне есеп беру.  
Заңдылықтар 
-
 
«Жазушы – бүгінгі және болашақ ұрпақтың  ұстазы». 
-
 
«Ұяттан именіп, арды ардақтаған адам – асыл азамат». 
-
 
«Әділдік пен адалдық – адамның ең қымбат қасиеті». 
-
 
«Отбасы – азаттықтың, әділдіктің, адамгершіліктің Отаны». 
-
 
«Ана үлгі береді, ата нұсқа қалдырады».  
-
 
«Ұлың  ӛз  ұрпағыңды  ұластырады,  қызың  –  адамзат  ғұмырын 
жалғастырады». 
-
 
 «Даналығы жоқ  дәреже – тұл;  білімі жоқ білгіштік – тұл». 
-
 
 «Еңбекшіл ұрпақ қана Отанын ӛркендетеді». 
-    «Махаббат кәріні жас, алысты жақын ететін ұлы күш». 
-    «Талпыну, талаптану – таланттың сүрлеуі».  
Ҧстанымдары 
-
 
еңбекті сүю, еңбекшіл тұлғаны үлгі ету, дәріптеу; 
-
 
Отанды сүю, Отан қорғау; 
-
 
ерлік пен батырлықты, елжандылықты үлгі ету; 
-
 
жақсылық жасау, қамқор да мейірбан болу; 
-   достық пен махаббатқа адал болу. 
Тәрбие бағыттары 
-
 
рухани-адамгершілік тәрбиесі; 
-
 
этникалық мәдениет; 
-
 
салауатты ӛмір салты дағдысын қалыптастыру; 
-
 
еңбек мәдениетіне тәрбиелеу;  
-
 
елжандылық пен азаматтық тәрбиесі; 
-
 
гендерлік тәрбие және отбасылық ӛмірге даярлық; 
-
 
махаббат мәдениетін қалыптастыру.    
Қҧралдары 
 
-
 
бұқаралық  ақпарат  құралдары  (газет,  журнал,  теледидар,  радио, 
интернет); 
-
 
ӛнер мен ғылымның ӛзара сабақтастығы; 
-
 
поэзия, прозалық кӛркем тіл; 
-
 
кітаптар. 
Әдістері 
-
 
ӛсиет, насихат қалдыру; 
-
 
сынға алу; 
-
 
үлгі ету, мадақтау; 
-
 
үйрету, тәлімгерлік жасау; 
-
 
үндеу, шақыру. 
Нәтиже 
Жан-жақты сүйіспеншілік қасиеттері жетілген  заманауи тұлға. 
 
Жазушының бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ӛз идеяларын насихаттық үлгіде таратуын айрықша 
атап  айтуымызға  болады.  Ақпарат  және  ақпараттық  технологияның  идеологиялық  қызметінің  педагогика 
ғылымы  мен  білім  беру  мекемелері  үшін  маңызы  ерекше.  Әзілхан  Нұршайықовтың  осы  қызметі  де  тәлім-
тәрбиелік идеяларды шығармашылығында басшылыққа алуына негіз болды. Журналист-жазушының белгілі бір 
дәрежеде  қоғам  тынысына  үн  қосуы  арқылы  қоғамдық  тәрбиеге  үлес  қосады.  Ақпараттық-инновациялық 

 
62 
бағыттағы жұмыстарға журналист-жазушының атсалысуы заңды. Ескерерлік мәселе, жазушының жас күнінен  
қоғамдық  ӛмірдегі  оқиғаларды  шынайы  түрде  кӛрсетуге  бағытталған  әрекеті  деректер  жинауы  және  оның 
күнделік жүргізуі ақпараттық нақтылыққа бағытталғандығын танытады.. Жазушы тәрбиенің түрлі бағыттарына 
үлгі боларлық шығармалар жазды, оған басты тақырып – ӛзі қатысқан Ұлы Отан соғысын жылдарындағы қазақ 
батырларының  ерлігі.  «Невель  түбінде»  атты  шығармасында  Мәншүк  Мәметованың  ұлттық  рухты  бейнесін 
суреттеп, әңгіме барысындағы батыр қыздың тұжырымды ойлары мен ӛнегелі сӛздерінен оның рухани тұлғасын 
бүгінгі ұрпаққа дәріптейді. 
Мәншүк  Мәметова  –  отаншылдығымен  де,  патриоттығымен  де  тарихтан  ӛз  орнын  алған  қазақ  қызы. 
Жазушы замандасы Мәншүкпен бірнеше рет кездесіп, оны ерлікке итермелеуші күш – оның рухани қасиеттері, 
ар-ожданын бағалай келе, адамгершілік жоқта, қаһармандық жоқта, ізгілік жоқта, ерлік те болмақ емес деп, ерлік 
істерін адами болмысымен байланыстырады.  Сондай-ақ, ұлттық қаһарманымыз Б. Момышұлы туралы жазған 
«Ақиқат пен аңыз» роман-диалогы арқылы батырды  халық алдында биіктетті. Оның шығармалары – жастарды 
ерлік пен отансүйгіштікке шақыратын тәрбие құралы. Роман-сұхбатында Бауыржан Момышұлы ӛзі кӛріп, куәсі 
болған жайттарды байыпты саралып, жүйелі сӛз етеді. «Жастарымыз отаншыл болсын. Отаншылдық – әр 
адамға  керекті  ең  ұлы  қасиет.  Ал,  отаншылдық  ӛз  үйіңнен  басталады.  Кімде  кім  ата-анасын 
ардақтаса,  сол  ата-анадан  бірге  туған  бауырлармен  тату  болса,  ӛзінің  ӛскен  ауыл,  қаласын,  туған 
ұлтын сыйлап, қадірлесе, сол адам отаншыл болады» - деп, тәрбиенің ұғымдарына нақты анықтама 
бере  отырып,  оның  мағынасын  адами  мінез  бен  іс-әрекет,  қарым-қатынас  пен  мәдениет,  ұрпақтар 
сабақтастығы  тұрғысынан  да  жан-жақты  ашып  кӛрсете  біледі.  Сол  сияқты  патриотизм  ұғымын  да 
батыр  оқырманға  түсінікті  тілмен  ашады:  «...Елді,  жерді,  Отанды  сүйетіндігіңді  сӛзбен  емес,  іспен 
дәлелде. Ата-анасын сыйлаған шәкірт, студент сабағын да жақсы оқиды, тәртібін де дұрыс ұстайды, 
шаруакер, адал, әділ болып ӛседі. Іс деген – осы, патриотизм осыдан басталады». 
Бауыржан Момышұлының болмысы мен қаһармандық ерліктері әр алуан оқиға, түрлі шегіністер, дерек 
пен дәйек кӛздері, тәлім-тәрбие арналары негізінде ұлттық құндылықтарды бағалауға үйретеді. 
Отанды  сүюде,  сондай-ақ,  М.  Ғабдуллин,  Ы.  Сүлейменов,  С.  Бәйішев,  т.б.  батырлардың  ерліктерін 
тағылымдық сипатта баяндайды, жас ұрпаққа үлгі етеді. Оның соғыс жылдарындағы атақты Жамбыл ақынмен 
хат арқылы халыққа үндеу жазуы елдің рухын кӛтерді.  Ӛз шығармаларындағы ойы жазушының ӛз ӛмірімен 
тығыз ұштасып жатыр. Ол шығармашылығын ӛз халқының ұрпағын тәрбиелеуге ғана емес, туған балаларын 
тәрбиелеу мақсатында қолданғанын да анық аңғарамыз. Себебі, оның Отан алдындағы борышын ӛтеп жүрген 
ұлы Арнұрға арнаған  «Ұлыма  хатын» оқи отырып, кӛз жеткіземіз. Әке мен бала арасындағы педагогикалық 
мазмұнға құралған диалог ретінде келтірілген. Отбасы тәрбиесіндегі әкенің рӛлін әке педагогикасын меңгерген 
әлеуметтік институт мүшесі ретінде кеңес береді. 
Болашақта  тӛмендегі бағыттарда зерттеу жұмыстарын жүргізуге болады:  
- Әзілхан Нұршайықов шығармаларының азаматтық пен отансүйгіштікке тәрбиелеушілік әлеуеті; 
-
 
Әзілхан Нұршайықов шығармаларындағы этнопедагогикалық идеялар;  
-
 
ақын-жазушылар шығармаларының ақпараттық педагогикалық мүмкіндіктері. 
 
Қолданылған әдебиеттер тізімі:  
1.Ә.Нұршайықовтың  педагогикалық  идеяларының  М.Әуезовпен  субъектілік  қарым-қатынастағы 
кӛрінісі.  //«Мұхтар  Омарханұлы  Әуезов  және  Әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық  университеті» 
Халықаралық ғылыми конференция материалдары, -Алматы, 2009 ж. -195-200 бб.  
2.Әзілхан  Нұршайықов  шығармашылығындағы  Бауыржан  бейнесі  арқылы  отансүйгіштік  пен 
елжандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеу мәселесі. //«Білім-Образование» № 6, 2009 ж. 
3.Миллиондаған оқырмандардың ұстазы. //«Білім беру жүйесіндегі Этнопедагогика». №1, 2010 ж.  
4.Жазушы  Әзілхан  Нұршайықовтың  жастар  тәрбиесіне  ықпалды  жеке  тұлғалық  тағылымы.// 
«Қазақстан жоғары мектебі» №2, 2010 ж.-48-51 бб.  
 
Аннотация.  Создание  независимого  государства  явилось  закономерным  результатом    длившейся 
несколько  веков  национальной    борьбы  за  независимость  казахского  народа,  который  приложил 
невероятные усилия в борьбе с лишениями, тем самым сохранившими национальное достоинство, в 
настоящий момент являющееся первостепенной задачей в развитии нашего государства.  
Аnnotation. Creation of the independent state was natural result of national struggle lasting some centuries 
for  independence  of  the  Kazakh  people  which  has  made  improbable  efforts  in  struggle  against  the 
deprivations  which  thereby  have  kept  national  advantage,  at  the  moment  being  a  paramount  problem  in 
development of our state.  
 

 
63 
УДК 82.3 
      Б 35 
РАЗВИТИЕ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ ГРАМОТНОСТИ НА  ПРИМЕРЕ  ИЗУЧЕНИЯ  
КАТЕГОРИИ МАСКИ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ МИРЕ А.П. ЧЕХОВА 
 
Е.Н. Белоус  
Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз 
 
В  условиях  модернизации  системы  образования  роль  литературы,  имеющей  множество 
«пограничных»  с  другими  дисциплинами  областей  исследования,  возрастает  и  обеспечивает 
разработку эффективных путей и  средств решения важных задач и  проблем. Ядром этого процесса 
выступает  читательская  грамотность,  так  как  под  ней  понимают  способность  к  пониманию  и 
осмыслению  письменных  текстов,  к  использованию  их  содержания  для  достижения  собственных 
целей, развития знаний и возможностей, для активного участия в жизни общества.  
Изучая  художественный  текст,  важно  найти  его  скрытые  смыслы,  дешифровать  его  коды. 
Покажем возможности анализа текста на примере исследования категории маски в художественном 
мире А.П. Чехова. 
Лицо может восприниматься как маска, и это происходит в том случае, когда индивидуальное в 
лице  сменяет  общее.  «Маска,  -  пишет  М.Б.  Ямпольский,  никогда  не  копия  лица.  Она  всегда 
деформация и искажение» [5, с. 46].  
В  художественной  антропологии  понятие  маска  более  широкое,  так  как  включает  в  себя  не 
только заведомо притворные выражения или  «чужое лицо», за  которым можно спрятать свое, но и 
любые визуально характерные проявления жизни человеческого лица [2]. 
Создавая  образ-персонаж,  художник  передает  маски  лица  как  наиболее  изменчивые  и 
многочисленные проявления жизни лица. Маска является результатом мимикрии психики человека. 
Маска может быть ситуативной и долговременной. Иногда, сообразно жизненным обстоятельствам, 
человек делает маску доминантой своего лица.  
Категория маски выдвинута на передний план в художественном мире А.П. Чехова. В рассказах 
раннего периода Чехов рисует персонажей, добровольно надевающих маску холопа.  
В рассказе «Смерть чиновника» Червяков чихнул на лысину генерала и замучил «значительное 
лицо» извинениями. Маска раба приросла к лицу чиновника, он так привык подчиняться, что не мог 
понять,  почему  «сиятельное  лицо»  «не  распекает  его».  Дождавшись  генеральского  гнева,  «придя 
машинально домой, не  снимая вицмундира, он лег на диван и … помер» [3, с. 8].  
В рассказе  «Хамелеон» повествуется о полицейском надзирателе, с легкостью меняющем свои 
маски.  Например,  полагая,  что    Хрюкина    укусила  собака,  принадлежащая  кому-то  из  рядовых 
горожан, Очумелов намеревается  наказать хозяина щенка: «Чья собака? Я этого так не оставлю. Я 
покажу  вам,  как  собак  распускать!  Пора  обратить  внимание  на  подобных  господ,  не  желающих 
подчиняться постановлениям! Как оштрафуют его, мерзавца, так он узнает у меня, что значит собака 
и  прочий  бродячий  скот!  Я  ему  покажу  кузькину  мать!»  [3,  с.  6].  Однако  как  только  возникает 
предположение,  что  щенок  принадлежит  генералу,  речевое  поведение  героя  мгновенно  меняется: 
«…Одного я только не понимаю: как она могла тебя укусить? – обращается Очумелов к Хрюкину. – 
Нешто  она  достанет  до  пальца?  Она  маленькая,  а  ты  ведь  вон  какой  здоровила!  Ты,  должно  быть, 
расковырял  палец  гвоздиком,  а  потом  и  пришла  в  твою  голову  идея,  чтоб  сорвать.  Ты  ведь… 
известный народ!  Знаю я вас, чертей!» [3, с. 6]. 
Многократная  смена  речевой  маски  в  зависимости  от  ситуации  создает  комический  эффект  и 
проявляет двуличную  натуру  главного  героя,  названного  в  тексте  хамелеоном.  Очумелов  способен 
играть роль холопа и надменного повелителя.  
В  рассказе  «Толстый  и  тонкий»    происходит  встреча  двух  приятелей.    При  этом,  как  только 
тонкий  узнает,  что  его  старый  товарищ  занимает  более  высокое  социальное  положение,  сразу 
надевает  маску  подобострастия.  В  то  время  как  толстый  вовсе  не  собирается  унижать  своего 
школьного товарища. Напротив, он добродушен и искренне рад встрече. Но тонкий, услышав о том, 
что друг ныне стал тайным советником и имеет две звезды, «съежился, сгорбился, сузился». На его 
лице появились необходимые в таких случаях «сладость и почтительная кислота», он отвратительно 
захихикал  и  стал  прибавлять  ко  всем  словам  частицу  «с»:  «Я,  ваше  превосходительство…  Очень 
приятно-с! Друг, можно сказать детства и вдруг вышел в такие вельможи-с! Хи-хи-с» [3, с. 5]. 
Человеческое  достоинство  тонкого  подавлено,  маска  подобострастия  вросла  в  него;  герой  не 
делает ни малейшей попытки увидеть в собеседнике человека, равного себе: «Помилуйте… Что вы-с 

 
64 
…- захихикал тонкий, еще более съеживаясь.  – Милостивое внимание вашего превосходительства … 
вроде  как  бы  живительной  влаги…  Это  вот,  ваше  превосходительство,  сын  мой  Нафанаил…  жена 
Луиза, лютеранка, некоторым образом…» [3, с. 5]. 
Маска тонкого проявляется в выражении лица, положении тела, речевом поведении. Лицемерие 
героя  в  произведении  комически  преувеличивается:  вместе  с  ним  перед  толстым,  добившимся 
высокого  социального  положения,  заискивают  все  члены  семьи  («Длинный  подбородок  жены  стал 
еще  длиннее;  Нафанаил  вытянулся  во  фрунт  и  застегнул  все  пуговки  своего  мундира»,  «Жена 
улыбнулась.  Нафанаил  шаркнул  ногой  и  уронил  фуражку»  [3,  с.5])  и  даже  вещи  («Его  чемоданы, 
узлы и картонки съежились, поморщились» [3, с. 5]). 
Образ  маски  присутствует  и  в  одноименном  рассказе  «Маска».  В  произведении  описывается 
ситуация, когда люди согласно правилам появления на бал-маскараде надевают маски. Однако слово 
маска в рассказе приобретает и другое  значение. В самый разгар веселья некто в костюме кучера и 
черной  маске  устаивает  в  читальне  клуба  дебош,  возмутивший  городскую  интеллигенцию.  Он 
вытолкал из читального зала благородных господ и устроился за сервированным столиком с двумя 
девицами.  Никакие  увещевания  клубного  старшины  и  полицейского  не  производили  на  него 
никакого  впечатления.  Он  только  еще  больше  ругался  и  куражился  над  негодующими  гостями. 
Однако как только в нарушителе порядка узнали местного миллионера и благодетеля Егора Нилыча 
Пятигорова,  всеобщее  возмущение  сменилось  одобрительными  смешками.  Каждый  попытался 
угодить  «почетному  гражданину».  Распорядитель  провожает  почетного  гостя  к  экипажу  и  к 
большому удовольствию собравшихся говорит, что Егор Нилыч уехал довольным. 
Маска  в  одноименном  рассказе  –  это  коллективное  преображение  персонажей  в  угоду 
чиновнику.  
Итак,  в  ранних  рассказах  маска  разоблачает  героев,  измельчавших  душой.  Поэтому  тема 
«маленького человека» в ранних рассказах Чехова воспринимается как тема лицемерного обывателя, 
готового  к  добровольному  рабству.    В  рассказах  о  мелких  чиновниках  момент  добровольного 
надевания  маски  раба  или  смены  масок  является  самым  комичным,  однако,  в  целом  пафос 
произведений драматический. 
Маска  в  рассказах  более  позднего  периода  у  чеховского  персонажа  появляется  или  исчезает, 
знаменуя  этапы  эволюции  героя.  Смена  маски  происходит  в  психологически  знаменательные, 
поворотные моменты сюжетного действия.     
В  рассказе  «Ионыч»  главный  герой  постепенно  теряет  человеческие  качества,  закрываясь  от 
мира маской равнодушия, которая все плотнее и плотнее прирастает к его лицу.  
При знакомстве с Туркиными Старцеву в их доме нравилось все, кроме игры Котика на рояле. 
Музыка  становится  препятствием,  отделяющим  Котика  от  Старцева  («Вы  по  три,  по  четыре  часа 
играете на рояле… и нет никакой возможности поговорить с вами» [3, с. 60]).   
После отказа Екатерины Ивановны выйти за него замуж Старцев чувствует себя оскорбленным. 
Оберегая себя от душевных тревог и боясь неприятных ситуаций, Старцев начинает избегать тесных 
отношений  с  людьми:  «Старцев  бывал  в  разных  домах  и  встречал  много  людей,  но  ни  с  кем  не 
сходился близко» [3, с. 62]. Постепенно доктор совсем разочаровывается в людях и не желает даже 
разговаривать  с  ними  о  чем-либо  серьезном.  Надев  маску  равнодушия,  Старцев  обрекает  себя  на 
одиночество и заполняет пустоту в жизни материальными предметами («У него много хлопот, но все 
же он не бросает земского места; жадность одолела, хочется поспеть и здесь и там» [3, с. 62]).   
Развязка, обозначенная фразой Ионыча: «Это вы про каких Туркиных? Это про тех, что дочка 
играет  на  фортепьянах?»  -  обнаруживает,  что  в  памяти  Ионыча  осталось  только  первичное 
впечатление,  -  опошленное    в  той  мере,  в  какой  Ионыч  отличается  от  Старцева.    Так  развязка 
отрицает все живое, что было в жизни персонажа.  Причем это не возвращение к исходной точке, а 
нисхождение, отрицание личности. 
Маска  Старцева,  надетая  однажды  для  сохранения  душевного  равновесия,  видоизменяется, 
прирастает  к  лицу  героя,  полностью  преображая  его.  Маска  Ионыча  поглощает  все  качества 
Старцева, характеризующие его как живого человека (гуманизм, умение любить, желание трудиться,  
интерес к искусству, эмоциональность, физическая и духовная активность), и проявляет такие черты 
характера,  доминирование  которых  свидетельствует  об  угасании  личностного  начала  (равнодушие, 
жадность, злость, раздражительность, неподвижность). «Ионыч,  - как верно заметил З.  Паперный,  - 
отрекся  от  своей  культурности,  интеллигентности,  от  своего  дела  и  от  своей  любви»  [4,  с.  400]. 
Движение  от  лица  к  маске  в  рассказе  «Ионыч»  можно  рассматривать  как  деградацию  персонажа, 
движение от жизни к фикции. 

 
65 
В рассказе «Дама с собачкой», в отличие от «Ионыча», эволюция главного героя совершается от 
маски к лицу-лику.  
В  начале  рассказа  охладелость  Гурова  –  это  маска  безличностного  отношения  к  жизни, 
шаблонного ее восприятия. Гуров, не познавший счастья истинной любви, пытается компенсировать 
эту пустоту, постоянно ища развлечений. Маска определяет стандартный комплекс представлений и 
поступков: заинтересовавшись молодой одинокой женщиной в Ялте, Гуров без лишних размышлений 
решается на флирт с ней («Если она здесь без мужа и без знакомых, - соображал Гуров, - то было бы 
не лишнее познакомиться с ней» [3, с. 82].)  
Для духовного облика Гурова характерны такие черты как: охлажденность чувств, равнодушие 
к жизни, цинизм. Для Гурова его роман – не более чем очередная интрижка; поведение его диктуется 
пошлой целью и трезвым расчетом.   
Неестественность  маски  Гурова  обнаруживается  при  сопоставлении  с  искренностью  Анны 
Сергеевны, в поведении которой неуловимо присутствует ее духовная неопытность, наивность. 
Возрождение  личности  Гурова  связано  с  обретением  любви.  Серьезность  и  наивность  Анны 
Сергеевны  в  отношениях  постепенно  пробуждают  в  нем  «молодые»  чувства  («он  говорил  Анне 
Сергеевне о том, как она хороша, как соблазнительна, был нетерпеливо страстен, не отходил от нее 
ни  на  шаг»  [3,  с.  85]).  Они  усиливаются  под  воздействием  красоты  и  величавости  природы:  «Сидя 
рядом  с  молодой  женщиной,  которая  на  рассвете  казалась  такой  красивой,  успокоенный  и 
очарованный в виду этой сказочной обстановки – моря, гор, облаков, широкого неба, Гуров думал о 
том,  как,  в  сущности,  если  вдуматься,  все  прекрасно  на  этом  свете,  все,  кроме  того,  что  мы  сами 
мыслим и делаем, когда забываем о высших целях бытия, о своем человеческом достоинстве» [3, с. 
84]. 
После  расставания  с  Анной  Сергеевной  Гуров  еще  продолжает  носить  маску,  но  теперь  он 
ощущает  ее,  тяготится  ею.  Постепенно  герой    понимает,  что  маска  выхолостила  всю  его  жизнь: 
«Какие  дикие  нравы,  какие  лица!  Что  за  бестолковые  ночи,  какие  неинтересные,  незаметные  дни! 
Неистовая  игра  в  карты,  обжорство,  пьянство,  постоянные  разговоры  об  одном.  Ненужные  дела  и 
разговоры  все  одном отхватывают  на  свою  долю  лучшую  часть  времени,  лучшие  силы,  и  в  конце 
концов  остается  какая-то  чепуха,  и  уйти  и  бежать  нельзя,  точно  сидишь  в  сумасшедшем доме  или 
арестанских ротах!»  [3, с. 86]. 
Симптомами  отслоения  маски  от  лица,  духовного  перелома,  являются  эмоционально-
психологические  переживания  героя:  бессонница,  сердцебиение,  головная боль.  Уезжая  в  город  С., 
Гуров  не  осознает  до  конца  произошедшего  в  нем  переворота.  Но  в  тот  момент,  когда  он  видит 
белого  шпица,  он  забывает  себя  прежнего.  Маска  окончательно  спадает  с  его  лица:  на  смену 
ролевому поведению приходит живое волнение; искреннее, естественное восприятие жизни: «теперь 
(…) ему было  не до рассуждений, он чувствовал глубокое сострадание, хотелось быть искренним, 
нежным…» [3, с. 88]. 
Маска  Дон-Жуана,  надетая  в  молодости,  спадает  с  лица  Гурова,  обнаруживая  нежную 
человеческую сущность тогда, только «когда голова  у него стала седой» и «он полюбил как следует, 
по-настоящему – первый раз в жизни».  
Название  рассказа  «Попрыгунья»  выявляет  в  характере  главной  героини  основные  черты: 
неестественность, непостоянство, неустойчивость. Ольга Ивановна постоянно спешит, торопится  – и 
в  поступках,  и  в  мыслях.  Маска  светской  попрыгуньи  отчетливо  заметна  при  сравнении  с 
естественностью Дымова. 
Мир  героя,  с  точки  зрения  «попрыгуньи»,  -  это  мир  статичный,  неподвижный;  когда  ею 
овладевает стремление к покою, отдыху, она мысленно представляет, как «сидит неподвижно рядом с  
Дымовым». С позиции автора, Дымов живет разнообразной, динамичной жизнью, ставит перед собой 
и решает все новые и все более сложные задачи.  
Он  живет  в  естественной  среде;  Ольга  Ивановна  создает  вокруг  себя  искусственную 
обстановку.  Всѐ:  люди,  природа,  предметы  искусства  –  оцениваются  ей  не  с  точки  зрения  их 
истинной  ценности,  а  в  сравнении  с  каким-то  эталоном.  Ольга  Ивановна  создала  для  себя  строгий 
порядок,  «расписание»,  которое  превращает  ее  жизнь  в  замкнутый  круг:  монотонное  повторение 
одного и того же ритуала – изо дня в день («После обеда Ольга Ивановна ехала к знакомым, потом в 
театр или на концерт и возвращалась домой после полуночи. Так каждый день» [4, с. 182]). Ее жизнь 
стандартизирована, речь превращена в штампы.  
Ольга Ивановна талантлива (обладает некоторым актерским и певческим способностями, пишет 
этюды,  аккомпанирует),  но,  поскольку  не  имеет  своего  лица,  не  способна  создать  что-либо 

 
66 
оригинальное.  Обилие  разнообразных  увлечений  героини  свидетельствует  об  их  иллюзорности,  в 
отличие от истинных интересов Дымова.  
Героиня вечно позирует и заставляет позировать всех вокруг.  Так, ее супруг вынужден каждую 
среду, отрываясь от своих научных трудов, заходить в столовую  и произносить ритуальную фразу: 
«Пожалуйста, господа,  закусить».  Ольга Ивановна, внешне совершая множество действий, на самом 
деле  стоит  на  месте  (у  нее  на  второй  год  супружеской  жизни  «все  по-прежнему»,  «порядок  жизни 
такой же», «по средам бывали вечеринки.  Артист читал,  художники рисовали, виолончелист играл, 
певец пел»), в то время как Дымов постепенно  продвигается по пути своего внутреннего развития, 
напряженность работы героя все более возрастает («ложился в три, а вставал в восемь»).  
Маска прирастает к лицу героини, она уже не способна на естественные человеческие чувства. 
Эта особенность проявляется в сцене у зеркала. Дымов пришел в спальню поделиться с женой своей 
радостью.  Но  Ольга  Ивановна  даже  не  повернулась  к  мужу,  и  он  вынужден  ловить  ее  взгляд  в 
зеркале.  Событие  в  жизни  супруга    -  для  нее  лишь  досадная  помеха,  которая  может  угрожать 
выполнению  «распорядка»:  «боялась  опоздать  в  театр».  Ситуация  равнодушия  к  настоящей, 
истинной  жизни  еще  более  усугубляется,  когда  Ольга  Ивановна  отворачивается  от  заболевшего 
мужа, покидает его в беде. 
Маска  светской  львицы  спадает  с  Ольги  Ивановны  неожиданно.  Ролевое  поведение  героини, 
обусловленное  маской  светской  попрыгуньи,  сменяется  на  естественное  в  тот  момент,  когда  мир 
Дымова  гибнет.  Героиня,  действия  которой  всегда  были  целенаправленными,  сейчас  «без  всякой 
надобности… взяла свечу и пошла к себе в спальню…», здесь к ней приходит осознание своей вины, 
и тут же она в зеркале трюмо видит себя «страшной и гадкой». 
Таким образом, категория маски значима как для раннего, так и для зрелого А.П. Чехова. Маска 
в  художественном  мире  А.П.  Чехова  –  своеобразная  личина.  Надев  ее,  герой  ранних  рассказов 
защищается  (неуверенные  в  себе  мелкие  чиновники  подобострастным  поведением  стремятся 
оградить  себя  от  гнева  начальников);  герой  рассказов  зрелого  периода  либо  закрывается  от 
окружающего  мира  (Ионыч),  либо  приспосабливается,  компенсируя  отсутствие  истинных  чувств 
(Гуров), либо преображается, создает иллюзию значительности, скрывая свою внутреннюю  пустоту 
(Ольга Ивановна).  
В ранних рассказах на лицах персонажей появляется одна и та же маска  - маска добровольного 
холопа.  В  зрелых  рассказах  Чехова  у  героев  разнотипные  личины:  маска  равнодушного,  маска 
циника, маска ценительницы талантов. 
В ранних рассказах появление маски происходит мгновенно, что создает комический эффект. В 
рассказах  более  позднего  периода  маска  является  результатом  постепенного  изменения  психики 
человека. Появление или исчезновение маски происходит не явно: о преображении персонажа может 
свидетельствовать его реплика; дистанцированный  повтор, звенья которого вступают друг с другом  
в  сложные  взаимоотношения;  детали  (мимическая,  жестовая,  звуковая).  Маска  полностью 
преображает персонажа, определяя его поведенческий репертуар, мимику, жесты, образ мыслей. 
Персонаж, пребывающий в маске, утрачивает свое истинное лицо. Герои ранних рассказов не 
эволюционируют,  маска  прирастает  к  лицу.  Эволюция  героев  поздних  рассказов  совершается  по-
разному: от живого лица к маске (Ионыч), от маски  циника к просветленному лику-лицу (Гуров), от 
одухотворенной маски к «гадкому» лицу (Анна Сергеевна). 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: