Хасанов indd
жүктеу/скачать 2,5 Mb. Pdf көрінісі
|
Хасанов Ғ.Қ. Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы
| 2. ЛЕКСИКАЛЫҚ СИНТАГМАТИКА
ТАБИҒАТЫ 2.1 Лексикалық синтагматика мәні Тіл – жүйе, сондықтан барлық өзгерістер жүйе ішінде жүзеге асады. Жүйесіз тілдегі бірліктер өзара қатынасқа түсе алмайды. Бір жүйедегі қатынастар әртүрлі сипатта, әртүрлі деңгейде жүргендіктен тілдің ашылмай жатқан күрделі мәселесі болып отыр. Семантика жеке ғылым болып дамығанда жүйелік қатынастар ішіндегі лексикалық мағынаның өзгерісі тілшілердің қызығушылығын туғызуда. ол семантиканың екіге ажырауында жатса керек. Сол себепті, мағына мәселесін зерттеушілер семасиология мен ономасиология тұрғысынан зерттейді. Семасиология – мағына және оның құрылымын таңба – мағына бағыты бойынша зерттейді. Мұнда лексикалық мағынаның барлық комбинаторикасы, өзара қатынасқа түсу дәрежесі де назардан тыс қалмайды. ономасиология – мағына және оның құрылымын мағына – таңба бағыты бойынша қарастырады. Мұнда мағынаның барлық мәнмәтіндегі (контекст) позициялық өзгерісі де зерттелуге тиісті, алайда ономасиология бағыты кенжелеу дамып келе жатқан бағыт екенін айтуға тиіспіз. орыс тіл білімінде зерттеулер болғанымен, қазақ тіл білімінде бұл бағыт бойынша зерттеу жүргізушілер жоқтың қасы. Синтагматикалық қатынас тіл жүйесіндегі сөздер, сөз тұтасымдарының өзара позициялық өзгеріске түсу нәтижесінде туа- ды. Л.в.Щербаның сөзімен айтқанда, «сөз жасушалары», яғни өте көп сөз элементтерінің ішкі мағыналық құрылымының өзіндік жүйе құрауы – бұрын қарастырылмаған қиын мәселе. Ф.де Соссюр ізбасары Ш. Балли синтаксистік тұрғыдан етістіктердің сөздермен мағыналық, әрі деривациялық қатынасқа түсетін және артықтық (избыточность) қасиетке ие болатын ерекшелігін көрсетеді [95, 169]. Сөздердің бір мәнге ортақтасу құбылысын синтагматикаға жатқызған Ш.Балли бо- латын. дұрыс үйлесу құбылысының деңгейі лексикалық мағынаға байланысты екенін аңғарған А.Греймас, Б.Поттье сияқты зерттеушілер Ш.Балли идеясын тереңдетті. олар бір жалпы ортақ сема екі сөздің мәнін үйлестіріп, мәнмәтін жағдайында құбылатынын көрсетті. Бұл байланысты хабар беруші байланыс деп зерттегендіктен, синтагматика синтаксистің аясында қарала бастады. Сол себепті күні бүгінге дейін парадигматикалық қатынасты семантика аясында, синтагматикалық қатынасты синтаксистің көлемінде зерттеу орын алған. Э.Косериу семантикалық тіркесімділікті лексикалық бірлесу деп атап, бағынуды тіркесімділіктің көлеміне қарай, туысу – заттардың кластары бойын- ша, селекция – бір архисеманың шектесуі бойынша, импликациялы – сөздердің қатаң сипаттағы бір лексемасы бойынша бөледі [59, 56]. Б.А.Абрамов семантикалық тіркесімділік екі лексеманың ұғымдық көлемінің тең болуына қарай жасалуы тиіс деген пікір білдіреді. Мәселен, сұйықтық ағады, су ағады дегенде сөздердің семантикасы тең болады [96, 6-7]. И.А.Стернин «сөздердің синтагматикасы екі семаға, яғни семантикалық басты белгі және семантикалық нақтылаушы семаға қатысты болады», – деп көрсетеді [97,45]. Синтагматикалық жүйеге түсетін лексикалық сөз элементтері бір-біріне ыңғайласа өмір сүріп, тіл коммуникациясында одан әрі да- мып, бір-біріне тіркесе жүзеге асады. Көптеген ғалымдар лексикалық синтагматиканы семалардың қайталануы немесе бір ортақ семаға ие болуы деп ұғынады (в.Гак, Н.Н.Леонтьева, Ю.д.Апресян т.т.). Соны- мен қатар, олардың қатарындағы кейбір ғалымдар таза лексикалық мағыналардың үйлесуін де жоққа шығармайды, мәселен, Ю.д.Апресян бұған мыналарды келтіреді: жасыл жапырақ, дөңгелек нан, орманда тұру, құмға сызықтар салу т.т. [81, 81]. Парадигматикалық қатынасқа омонимия, синонимия, антонимия, гипонимия, меронимия, конвер- сивтер ұшырайды, ал синтагматикалық қатынасқа полисемия, омо- нимия, ішінара синонимия, гипонимия құбылыстары жатады. Күні бүгінге дейін орыс тіл білімінде синтагматика екі сөздің лексикалық мағыналарының ұштасуы емес, ойды жеткізуде пайда болатын синтаксистік қатынас деген түсінік орын алған. Ал кейбір лексико- логтар, мәселен в.Г.Гак, д.Н.Шмелев, Н.З.Котелова, А.А.Уфимцева, И.А.Мельчук, Л.М.васильев, Л.А.Новиков, Э.в.Кузнецова, М.А. Кронгауз, И.М.Кобозева, Н.Г.Архипова, Н.в.Юдина т.т. лексикалық синтагматикалық қатынас лексикологияның, оның ішінде, семантиканың еншісіндегі күрделі мәселе екендігін көрсетеді. Э.Косериудің лексикалық бірлестіктерінен бастау алатын лексикалық синтагматика күні бүгінге дейін бір ізге түспеген күрделі мәселе бо- лып отыр. осы тұрғыда М.А.Кронгауздың «лексикалық синтагма- тиканы зерттеу парадигматикалық қатынастарды зерттеуден кейін басталды. Күні бүгінге дейін өздерінің теориялық көзқарастарына қарамастан барлық лингвистер қабылдаған жалпыға бірдей белгілі синтагматикалық қатынастар жоқ» деген пікірі мұны растайды [8, 153]. Тілдегі сөздердің сөйлеу не қолдану кезінде тек бір-бірімен мағыналық тіркесім құрайтынын Мәскеу семантикалық мектебінің өкілдері 114 115 А.К.Жолковский, И.А.Мельчук алғашқылардың қатарында зерттеді. «Мысалы: біреуден көмек сұрау, біреуден өтініш қылу, біреуді айналып- толғану, талқыға салу т.т. тіркесімдері адамның сөйлеу әрекеті негізінде сөздердің мағыналарының «өңделуінен» шыққан тіркесімдер» деген тұжырым жасай отырып, оларды лексикалық параметрлер деген ат- пен атайды [81,48]. Бұл мектеп өкілдері семантикалық синтагматика терминін бұрыннан аралас келе жатқан «валенттілік» терминімен қатар қоймайды, әрине, бұған синтагматика мен валенттіліктің екі түрлі ка- тегория екендігі өз әсерін тигізгені анық. олар синтагматика аясына арнайы латын әріптерімен таңбаланған лексикалық параметрлерді, ал күрделі лексикалық синтагматикаға валенттіліктің және оның түрлерін енгізеді. Алайда, айта кететін жағдай, жалпы тіл білімінде синтагматика мен валенттілік терминдері аралас келу жағдайлары жиі кездеседі. Көптеген зерттеушілер бұл терминдерді араласты- ра көп қолданғандықтан, күні бүгінге дейін бұл терминдер мәселесі әлі шешіле қойған жоқ. Сондықтан синтагматика терминінің орнына кеңес тіл білімі кезеңінде тіркесімділік сөзі жиі алынды. Бұл туралы Б. Сағындықұлы: «синтагмалық байланысты кей әдебиеттерде сөздердің лексикалық тіркесімділігі деп те атайды», – деп жазған еді [35, 15]. Синтагматика терминінің орнына тіркесімділік сөзін қолданып, в.Г. Гактың ізімен лексикалық және синтаксистік тіркесімділік түрлерін жіктеген Н.З.Котелова бұл мәселені Ю.д.Апресянның сызбасы арқылы түсіндіреді [93, 86]. жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|