Хасанов indd
жүктеу/скачать 2,5 Mb. Pdf көрінісі
|
Хасанов Ғ.Қ. Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы
| 3-кесте – «Қозғалу» лексико-семантикалық тобының гиперо-
гипонимиялық құрылымы қозғалу ұшу жүру жүзу жорғалау Сонда бұдан түйетініміз, парадигмалық қатынастар, негізінен, семантикалық өрісті құраушы қатынастар болады. Өріс жүйесі болған себепті, бұл қатынастар барлық лексемаларды бойына жинақтап тұрады. Сонымен, парадигмалық қатынастарға сөз бірлігінің айы- рушы немесе ерекше мәнге (Соссюрша valeur, орысша аудармасы значимость) ие болып, бір-бірімен біртектес қалпында ұштаса және қарама-қарсы келіп байланысуы жатады. осы себепке байланысты болса керек, Л.А.Новиков лексикалық бірліктің айырушы мәнін – бірліктің тіл жүйесіндегі басқа бірліктермен белгілі бір қатынастарға түсу нәтижесінде туатын мәні деп анықтайды да, оған лексикалық бірліктің парадигмалық құрылымдық мағынасы деген атау береді [21, 97]. Парадигмалық құрылымдық мағына – бір-бірімен парадигмалық қатынаста, яғни линиялы емес, керісінше, тік бағытта байланысып және бір-бірін өзара ауыстырып жатқан тіл бірліктерінің байланысы- нан туатын мағына болады. Парадигмалық мағына туралы М.оразов: «парадигмалық мағына лексикалық мағынадан басқа мағына ретінде жеке өмір сүрмейді. олар, сонымен бірге, тілдің ішкі элементі ретінде қабылданады, себебі парадигмалық мағына белгілі бір топқа енген сөздердің лексикалық мағынасының барлығына бірдей ортақ мағына элементіне негізделінеді», – деген өз пікірін білдіреді [7, 136]. Ал Э.в.Кузнецова парадигматикалық қатынасқа түскен бірліктер өздерінің негізгі номинативтік қызметінде байланысады, сондықтан бұндағы сөздерді сөз-ономатемалар деп атайды. оның көрсетуі бойынша, сөз екі статусқа ие болады: сөз-атаушы немесе сөз-ономатема және сөз- 84 85 синтагма. Сөз-ономатема (атаушы) парадигматикалық қатынаста, ал сөз-синтагма синтагматикалық қатынаста орын алады, мағына да осыдан келіп шығады. Бұлай жіктеудің негізінде, кезінде Ф.де Сос- сюр екіге бөліп тастаған қалыпты тіл мен сөйлеу тілі жатыр. Сол се- бепке байланысты сөз-атаушы екі жақты сипатқа ие болады, лексема – морфемалардан тұрса, семема – семалардың жиынтығынан тұрады. Э.в.Кузнецова: «тілдік бірліктердің комбинаторлығы (құбылуы, көп қырлылығы) кез келген парадигматиканың іргетастық негізін құрайды. Парадигматикалық қатынастардың мәнін бірліктердің бір компоненттері бойынша ұқсастығы мен басқа компоненттері бойынша қарама-қарсылығы құрайды», – деп, бұл мәселені анық көрсетеді [49, 32]. Лексикалық жүйедегі қатынастарды осы тұрғыда бөліп қарастыру сөз бірліктерінің қолданылу ерекшелігін айқындауды жеңілдету мақсатынан туған деп ойлаймыз. Л.А.Новиков парадигматикалық қатынастарды лексикалық парадигматика деп атап, мынадай пікір білдіреді: «лексикалық парадигматика мәтінде жасырын түрде келеді: оны анықтап және сипаттау үшін мәтін – жүйе бағыты бойынша ар- найы тілдік талдау қажет болады» [21, 97]. Бұл қатынастардың ор- наласу ерекшелігін аңғару үшін ол парадигматикалық қатынасты синтагматикалық қатынас арқылы сипаттауға болатынын жазған бола- тын. оның зерттеуінше, барлық парадигматикалық қатынастарда орын алатын позициялар синтагматикалық қатынастарда да өз ықпалын жоймайды. Сонда сөйлеу актісіне ауысқан кезіндегі тілдік бірліктің, яғни сөз-атаушының мағыналық құрылымындағы өзгерістерде синтагматикалық құрылымдық мағына үстемеленіп немесе өзектеніп отырады. Л.А.Новиков жер сөзінің семаларының негізінде кіші қатарлар құрап, лексико-семантикалық топ ішінде синтагматикадан парадигматикаға ауысуын мына сипатта береді: «Сазды, құмды, ізбесті, қаратопырақты (құрам) – Қатты, жұмсақ, бос, құламалы (құрылым) – ЖЕР Құнарлы, құнарсыз, тозған (дәреже) – (топырақ, грунт, зат)». Ал парадигматикалық қатынас құраушы әртектестік (эквиполентті) қатынас қатарына «жер1 – бірінші семантикалық функция ретіндегі мағынасы «планета,әлем, жарық дүние»; жер2 – «құрлық»; жер3 – «топырақ, грунт, зат»; жер4 – «беті, үсті»; жер5 – телім, ауылшаруашылық бөліктері»; жер6 – «ел» [21, 154-156]. Бұл жағдайда негізгі лексикалық бірлік болатын сөз, басты айырушы сема- лары арқылы өз бойына ішкі мәндік байланысқа түскен сөз бірліктерін жинақтап ұстайды да белгілі бір өзара өріс құрылымы тектес күрделі қалыпқа енеді. Семеманың өзектенуі немесе солғындауы бір қатынас бойындағы сөз бірліктерінің позициялық өзгерісіне қатысты болады. Сонда сөз мағынасының өзектенуі тек синтагматикалық позицияларда ғана емес, парадигмалық позицияларда да болатынын білдік. Жалпы Л.А.Новиков лексикалық бірліктердің төрт түрлі қатынасын бөледі: бірдейлік, ену, қиылысу және айырмашылық. Ф. де Соссюрдің өзі бұл қатынастар үнемі бірлікте тілдің лексикалық жүйесінде орын алатынын жазған еді. дегенмен де әр қатынастың өз құрамында орын алатын өзіндік түрлері болады. Парадигматикалық қатынастарды терең қарастырған ірі семасиолог д.Н.Шмелев тілдегі басты парадигматикалық қатынастарға синонимиялық байланыстар- ды, оның ішінде гипонимиялық құрылымды, сонымен бірге, антони- мияны жатқызады. Э.в.Кузнецова парадигматикалық қатынастарды жіктегенде оларды екі үлкен топқа, сөзбелік оппозициялар және сөз кластары деп бөледі. Сөзбелік оппозицияларды ол, бірдейлік (тож- дества), привативті (қазақшаға тарамдық деп аудардық, яғни бұнда тұтастықтан бөлшекке бөліну, тек пен түр бойынша бөліну, қазіргі ғылыми терминмен айтқанда гипонимиялық қатынас жүзеге асады), эквиполентті, яғни қарама-қарсылық және әртектестік қатынастары деп үшке жіктейді. олар: бірдейлік оппозициялары, яғни бұған толық және жартылай омонимиялық қатарлар жатады. Привативті оппозицияларға гипонимиялық қатарлар жатады, ал эквиполентті оппозицияларға таза парадигмалық және жартылай гипер-гипонимиялық қатарлар жатады. Бұл оппозицияларды Э.в.Кузнецова мынадай түрде береді: жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|