Композиция усули
. Бу усул воситасида қўшма ва жуфт феъл ясалади.
Қўшма феъл.
Қўшма феъл
таркибига кўра иккига бўлинади: а)
исм+феъл; б) феъл+феъл.
Исм+феъл типидаги феълни ҳосил қилишда ёрдамчи феъл вазифасида
қилмоқ, этмоқ, айламоқ, бўлмоқ, бермоқ, олмоқ, топмоқ, емоқ, урмоқ,
кўрмоқ, келмоқ, келтирмоқ
каби бирлик келади:
абгор қилмоқ, адо бўлмоқ,
айюҳаннос солмоқ, жавоб бермоқ, жавоб олмоқ, халал бермоқ, хабар
олмоқ, қирон солмоқ, тартибга келтирмоқ, оҳ урмоқ, туш кўрмоқ, қўним
топмоқ
каби.
451
Ўзбек тилида феъл+феъл типидаги феъл бармоқ билан санарли:
сотиб
олмоқ, олиб бормоқ, олиб келмоқ, олиб чиқмоқ, олиб қочмоқ, ишлаб
чиқармоқ каби
.
Жуфт феъл
. Жуфт феъл грамматик шаклига кўра икки кўринишда
бўлади:
1.
Бири равишдош шаклида, иккинчиси бошқа шаклда:
айланиб-
ўргилмоқ,
елиб-югурмоқ,
яйраб-яшнамоқ,
ўйнаб-кулмоқ,
қўллаб-
қувватламоқ.
2.
Ҳар икки қисми бир хил шаклда:
айланиб-ўргилиб, ўйламай-
нетмай, аралашиб-қуралашиб, ачиб-бижиб, тежаб-тергаб, қисиниб-
қимтиниб, ювиб-тараб, яйраб-яшнаб
.
Ўзбек тилшунослигида феъл ибора билан қўшма феъл чегараси аниқ
ойдинлаштирилмаган.
Жуфт феъл таркибий қисмининг қўлланишига кўра қуйидаги шаклда
бўлади:
1.
Қисми якка ҳолда ишлатиладиган жуфт феъл:
а) қисми ўзаро синоним:
ҳормай-толмай, қўллаб-қувватламоқ;
б) қисми ўзаро антоним:
келиб-кетиб, ўлиб-тирилиб, кириб-чиқиб,
ўтириб-туриб;
в) қисмининг маъноси яқин:
айланиб-ўргилмоқ, еб-ичмоқ, ўйнаб-
кулмоқ, ошириб-тошириб, ювиб-тараб.
2. Иккинчи қисми якка (мустақил) ишлатилмайдиган феъл:
алдаб-
сулдаб, йиғлаб-сиқтаб, ямаб-ясқаб, қолган-қутган.
Достарыңызбен бөлісу: |