13
хослик маъносига (чунончи,
атлиқ
– отга мўлжалланган, отга аталган,
отга алоқадор, ўзбекча
отлик
), иккинчиси эса эгалик, моликлик маъносига
эгадир (чунончи,
атлиғ
–
оти бор, отли, отлиқ
).
Маҳмуд Кошғарийнинг туркий тилда феъл, от, сифатнинг ясалиши
бўйича берган тавсифи ХХ асрнинг ўртасигача назарий жиҳатдан,
жумладан, деривация тизимида синхроник ва диахроник ҳолатни фарқлаб
тавсиф беришда энг мукаммал бўлиб қолди. Зеро, ХIХ аср туркийшуноси
ва олтойшуноси томонидан (жумладан, Густав Рамстедт томонидан)
берилган деривацион тавсифда бу омил аралаштирилади; Маҳмуд
Кошғарийнинг ўзбек тилида аффиксал сўз ясалиши ҳақида илмий
талқини ҳозир ҳам ўз қийматини йўқотгани йўқ. Жумладан, ўша даврда
ўта унумли бўлган ва от(исм)дан феъл ясовчи
-ла
қўшимчаси ҳақида
Кошғарий ҳамиша таъкид билан : «-ла- отга қўшилиб феъл ясайди… Бу
асосий қоида. Буни эсингда тут»
1
дейди. Деривация масаласи билан
шуғулланувчи ҳозирги тадқиқотчи ҳам деривацион модел, унинг тирик
ёки ўликлиги, унумли/унумсизлиги, сермаҳсул/каммаҳсуллиги, хусусан
тирик, унумли сўз ясаш қолипи ясалманинг типик маъно билан
бирлашиши ҳақида бундан қарийб минг йил олдин буюк тилшунос
томонидан баён этилган мулоҳаза, фикр ва меъёрни чуқур ўзлаштириб,
бу масала тадқиқига киришса, ҳозирги хулоса ва ҳукмидан анча бошқача
хулосага келган бўларди
2
.
Туркий тил морфологияси тавсифини берган ва Маҳмуд Кошғарий
асаридан фойдаланганлиги тахмин этилаётган ўрта аср тилшунос-
туркийшуносидан бири Асируддин Абу Ҳайёндир (1256–1345). Абу
Ҳайённинг «
Достарыңызбен бөлісу: