табанынан та- усылып жүріп алған бір жапырақ қағазы түкке де жарамай қалды.(«ЖА») •
Бұл: «Мұсасы құрғыр жоқ, ойбай» деп үйге кіре бергенде Талпақ пен Сарыауыз сілесі құрып болып, көптен бері құр ғана тіресіп тұр еді. (М.Ə., 1 кітап, 282 б.) Бірінші жəне екінші мысалдардардағы
табанынан таусылып, сілесі құрып тіркестерінің
соңынан келген
жүріп, болып етістіктерінсіз
қолдансақ сөйлем мағынасына, стиліне пəлендей нұқсан келмейді.
Ал жоғарыдағы келтірген мысалдарды
аяғын алдыртты, сілесі құрыпты, əбден қалжыраған, табанынан таусылды, жүйкесі босап, құр сүлдері қалатын сияқты грамматикалық түрленулерге қарсақ, мұндағы
тіркестер қимыл əрекетті білдіретіндіктен кейде қосымша етістіктермен
тіркеспей-ақ жұмсалады.
Фразеологизмдер өзінің құрылымында еркін тіркестердің
грамматикалық құрылысын сақтап, морфологиялық жағынан құбылмалы
болғанмен, олардың форма өзгерісінің белгілі бір шегі болады. Етістік
тобындагы фразеологизмдер етістіктің барлық категорияларын қабылдай
бермейді.
Мысалы,
«қараптан қарап жүріп», «бір айтқаныны мың айтып», «құдай дескен», «құдай бұйырса», «ағып тұрған (сөзге)», «салып ұрып», «абырой болғанда» тіркестері осы үлгіде ғана қолданысқа түседі.
Алайда тұрақты тіркестердің кез келгені тіркесімділікті талғамай-ақ
қолданыла бермейді. Міне, осы тұстан фразеологияның синтагматикалық
апектісі сөз етіледі.
Фразеологиялық синтагматика туралы біз зерттеу еңбектерімізде
айтылған тұстарына қайта оралсақ:
«Бүкіл фразеологиялық материалдардың семантикалық парадигмаларға
жіктелуі, мəселен, вариантты, синонимдес, антоним тұлғалар, сондай-ақ
олардың көп мағыналылығы мен жеке нақты мағынасы жəне жалпы
семантикалық тақырыптық қатарларға бөлінуі фразеологимздерді толық
зерттеп, танып білуге аздық етеді. Тілдік жүйедегі екінші аспекті синтаг-
матикада фразеологизмдердің ең алдымен өзі тіркесе алатын сөздермен
грамматикалық байланысы арқылы ғана фразеологиялық материалдардың
функционалдық қызметінің шегі белгіленеді. Семаникалық синтагма-
196
лар аясында фразеологизмдер компоненттерінің қосынды мағыналары
соңынана тұратын, əрі сол мағынаның толық жұмсалуына себеп болатын
бір сөз тұруы шарт. Мұндай сөздерді қазақ тілінде
