Қазакстаннын XҮIII ғасырдағы

коптеген 
казак 
тайпалары 
ғасырлар 
бойы 
қоныстанған 
мекендерін тастап кетуге можбүр болды, бүл соғыстар халыкка 
«ауызбен айтып жеткізуге болмайтын қайғы-касірет» алыи келді. 
Адамдар аштан қырылды, енді біреулері оздерінің ойелдері мен 
балаларынан айырылып, басы ауған жаққа жан сактау үшін 
қаңғып кетті» (А.Левшин). Жоңғарлар Жетісу мен Түркістан 
жерлерін басып алғаннан кейін қазақ коғамының 
саяси- 
экономикалык бастауларына түпкілікті нүқсан келтірілді. Ел 
басына түскен осы зардаптардың негізінде казактар санынын 
үштен бірі кеміді, 
миллионная асатын адамдар санын кайта 
калпына келтіру үшін жетпіс бес жылдай уақыт керек болды. 
Осындай киын жағдайлар Қазақстанның копшілік ачмағын 
экономикалык апатқа душар етті. Қазак тайпалары жаңа 
жайылымдар іздеп, Орта Азияға, Еділ жағалауына карай ығысты. 
Олардың көбі жыл бойына Сарыарқаны мекендеуге можбүр 
болды. Сонымен катар, жайылымдарды бүрынғыдай тиімді 
пайдалана алмаған қазак шаруашылығы олсірей түсті.
Қазақстаннның қоғамдык-экономикалык омірінде орын алган 
экстенсивті кошпелі мал шаруашылығын тиімді пайдаланбаудың 
салдарынан халықтың копшілігінің жағдайы нашарлай түсті. 
ХҮІІІ ғасырда қазактар үшін жер аумағын кеңейту ғана емес. 
сонымен 
катар, 
отырыкшылыкка 
немесе 
жартылай
отырықшылыкка кошу аркылы шаруашылыкты тиімді жүргізу 
міндеті 
алда 
түрды. 
Қазакстанның 
Ресейге 
косылчына 
байланысты шабындык пен егістік алкаптарын, ма;і жайылымын 
тиімді пайдаланудың жаңа тәсілдері пайда бола бастады. 
Қазақтардың мал шаруашылығы жартылай кош пел і түрге 
ауысып, ал жекелеген жағдайларда мал шаруашылығы мен егін 
шаруашылығы катар дамыды. Қазақ коғамындағы осындай 
процестердің нәтижесінде жерді иеленуге катысты еле\лі 
озгерістер жасалды. Ондай күбылыс Ресеймен шектесетін 
аудандарда XY1II ғасырдың аяғында пайда болды.
А.Тевкелевтің Кіші жүзді Ресейге косу миссиясы (1731-1732) 
аякталған соң, «казактарды орыстардың боданында үстау жоне 
оларды басқарудың тосілдері» туралы шаралар жасалды, сондйй- 
ак онда Орынбор қаласын башкүрттарға бекітіп берудің 
«коммерциялық қауіпсіздік» үшін керектігі айтылды. XYI1I 
ғасырдың 40-шы жылдарының аяғында Орынборда іргесін тастан 
калаҒан қонақ үйлер мен айырбас жасайтын орындар, яғни 150 
дүкен мен коймалар, кеден жоне жүк олшейтін таразылар пайда
130

болды. ал 1754 жылға таман са\да орындарының күрылысы 
қазақтар мен азия копестерінің қысы-жазы сауда-саттықпен 
айналысуына ыңғайланып тастан түрғызылды. 1738 жылдан 
бастап орыс-казак жоне орыс-азиялық сауда қатынасының едоуір 
дамығаны байқалады. 1738 жылы 250 бүхар копестері алғаш рет 
Семейге тауар алып келді. Олардың бір болігі осы жерден Томск 
қаласына аттанып, ал қалған болігі Ямышев озенінің жағасында 
гүрғызылған Ямышев бекінісіне кетті. Семейден Жоңғарияға 
аттанған керуендер Текес озенінің жоғарғы ағысына дейін 60 
күндей жол жүрді. Осындай үзак. та ауыр жол, тау жоталарының 
асуынан от\ түйеге жүк артқан іскер копестерді мойыткан жоқ.
Қазакстан экономикасының дамуында Семей, Орал, Гурьев, 
Петропавл калалары маңызды рол атқарды. А.И.Левшиннің 
моліметтері бойынша, бүл калаларда орыстар қазақтардан 
жылына 
1 миллион қой мен 100 мың 
жылқы сатып алып 
отырған. Басқа тауарлардың ішінен жүн, иленген терілер, үй 
түрмысына қажетті керек-жарақтар саудасы қызу жүрді. Орта 
азиялық, шығыс түркістандық саудагерлер коп молшерде 
маталар, ыдыс-аяқтар, жеміс-жидектер, кілемдер, қару-жарактар, 
астык және күріш океліп сатты. Копестер қазақтардың жаз 
жайлауларына, қыс кыстауларына дейін барып сауда жасады. 
Қазақтардың саудадағы 
негізгі серіктесі Ресей еді, оны 
долелдейтін мынадай мәліметтер бар: 1751-1762 жж. тек
Орь/нбордың озінде казақтарға 136394 пүт астық, 1763-1766 жж. 
- 48348 пүт астык сатылған. 1745 жылдан 1774 жылға дейін тек 
Орынбор кедені арқылы шығысқа 6691 мың сомның тауары отіп. 
5203 мың сомның тауары сатылған. Осы отыз жыл ішінде тек 
мемлекеттік баж салығының озі 
миллион сомнан асты. 
Орынборда сатылған тауарлардың жалпы сомасының 51,8% орыс 
копестерінің, 17% бүхарлық және ташкенттік, 31,2% казак 
копестерінің үлесіне тиді.
Қазактың коптеген тайпалары сауда жасайтын калалар мен 
орталык базарлар маңында коныстанды. Қазактардың материал- 
дык жағдайы, мәдениеті отырыкшы түрмыстык заттарымен 
толыға түсті. 
Сонымен 
катар, 
казактардың табиғи 
мал 
шаруашылығын әлсіретіп алуы олардың кедейленуіне себеп 
болып, затқа малды дәл баламасына сәйкестендірмей айырбастау 
салдарынан малдың саны күрт азайып кетті. ХҮІІІ ғасырда егін 
шаруашылығының жағдайы 
мал 
шаруа.шылығына тікелей 
байланысы болды. Жоңғар шапкыншылығы мен XY1II ғасырдың
131

басындағы жүт кедейленген кошпенділерді егін шаруашылығы- 
мен айналысуға можбүр етті. Кошпенділіктен бас тарту осіресе 
оңтүстікте ерекше байқалды. Қазақстанның коптеген аймақта- 
рында суармалы егін шаруашылығы дамыды.
Сойтіп, кошпелі мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы 
қоғамның біртүтас экономикалық негізін қалады. Кошпенділер 
егіншіліктің онімінсіз омір сүре алмаған жағдайда, мал 
шаруашылығының онімдеріне сүйенді. Кошпенділіктен отырық- 
шылыкка ауысудың 
осы оңірде 
озіндік ерекшслігі болды. 
Кошпенділер егін шаруашылығымен қатар қолонермен айналы- 
сып, отырықшылар санын кобейтті. Ал отырықшылар мал басын 
кобейту үшін кошпенділікке жиі ауысып отырды. Кошпенді- 
малшылар және егіншілер қоғамның біртүстас ондіргіш күштері 
болғанын ерекше атап откен орынды, сондай-ак олардың бірі егін 
шаруашылығымен айналысатын ондіргіш күш болса, екіншісі 
отырықшы оркениетті қолдады.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: