Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық

304
305
қазақ баласы бірінің тілін бірі мүьдірмей түсінеді десек те, 
ішінара қарастырып келсек, өзгешеліктер бар көрінеді. Бұл 
өзгешеліктерді  шəкірттердің,  тілшілердің,  жазушылардың 
сөзінен де, елдің сөзінен де байқаймыз. 
Тілдің  өсіп-өркендеуіне  жергілікті  түкбірдегі  сөздердің 
қолданылғаны  да  теріс  емес.Талай  сөз  таба  алмай  тұрған 
жерде  (өлеңде  болсын,  қара  сөзде  болсын),  бірі  болмаса, 
бірін қыстырып жіберуге болады. Екінші жағынан, əдебиет 
тіліміздің орын теуіп, нығаюына ондай жергілікті тілдердің 
бөгеті де жоқ емес. Бір ойды, бір нəрсені, бір сөзді əлденеше 
түрде айта беру бара-бара түсініксіз болуға мүмкін. 
Мұның үстіне емле көзімен қарасақ, сөздің тұрақсыз, құ-
былмалы  болуы  тез  хат  тануға  да  бөгет  қылатын  түрі  бар. 
Үйткені  бір  сөздің  таңбасы  біреу-ақ  болмаса,  көп  таңбаға 
көз тез жаттыға алмайды, түрлі түрі ұшыраған сайын еже-
леп, тасымалдап отырады. 
Əдебиет тілі деген тіл болу керек. Ол қара халықтың сөй-
леп жүрген тілінен өзгеше, ойдан шығарған, көктен түскен 
тіл емес, сол қара халықтың сөйлеп жүрген тіліндегі ең қо-
лайлысы, қонымдысы, таңдамасы, пернелісі болу керек. 
Əдебиет  тіліміздің  өркендеуіне,  нығаюына: 1) пайдалы 
сөздер  бар; 2) зиянды  с;здер  бар; 3) даулы  сөздер  бар  деб 
ойлаймын. 
Мұны аяғынан жоғары түре сөз қылайық. Даулы сөздер 
қайсы  десеңіз,  мыналар  сияқты: «көрім»  деген  сөз  бір  ел-
де  «жақсы»  мəнісінде,  бір  елде  «жаман»  мəнісінде  жүр. 
«Əжептеуір»  де  со  сияқты.  Мұның  қайсысы  «жақсы»  бо-
луы керек? Бұл үлкен дауда. «Көрімнің» түбірі «көр», «кө-
ріктен»  шықса,  онда  «жақсы»  деген  мəнінде  қолдану  жөн. 
«Көрімнің» түбірі «көр» (қабыр)-дан шықса, онда «жаман» 
мəнінде  жүргені  жөн. «Тəуір»  қай  елде  болса  да  «тəуір», 
жақсы» мəнісінде. Ал «əжеп» қосылғанда, бір елде «жақсы», 
бір  елде  «жаман»  боп  кетеді. «Оспадар»  бір  елде,  мысалы 
(Арқада) «ебсіз», «ыңғайсыз» мəнісінде қолданылса, бір елде 
(Мысалы Орал жақта) «епсіздік» мəнінде «оспадарсыз» боп 
қоладнылады (Қалел Досмұхамбетұлының «Жануарларын» 
оқыңыз,  аю  туралы  жазғанын).  Онда  «оспадарлы»  болса, 
«епті» болағаны. Мұндай даулы сөздерді түрік, парсы, араб 
тілдерінің  мамандары  шешіп  бермесе,  жай  айтыстан  мəн 
шықпайды.  Бұлардың  түбірі  қайдан  шыққан  екен? – Соны 
зерттемей болмайды. 
Енді  зиянды  тілдерге  келейік.  Бұлар  жөнінен  мысалды 
көбірек  көрсетеміз.  Сондықтан  қатарлап  тізбесек,  жүйесін 
табу қиын болар: 
кəдігі – кəнігі – қанігі – қанығы
аупайы – əупейі – аусар 
немересін – медресін – мезіреті
залал – зарар – зиян
тұмақ – тымақ 
бызау – бұзау 
қарата – қаратайын – қаратай –қарай 
күнімейін – күні  бойы – күн  ұзын – күн  ұзаққа – күн 
ұзайын 
құйтымтай – құйттай – құртымдай – құрттай
кəдімгі – кəдуінгі – кəдуіскі – кəдуілгі – қадуыңгі – 
қадымгі 
бір жоламай – бір жоламайын – бір жолата – бір жола
не ғұрлы – не ғұрлым – не ғұрым – жорма – жорта
абыйұр – əбіиір – абырой. 
əйтірқу – əйтқурі – əйтүуір – əйтеуір 
жиішке – жіңішке
əнгіме – əңгіме 
əдəуір – əдəуір – недəуір
бірдеңе – бірдеңге – бірдеңке – бірдеме
дəнге – дəңге – дəніңе – дəнеңе – дəнеме
іждеме – іждеңе – – іштеңе – іштеме – ештеме 
ыстап – ұстап 
пысқан – піскен 
кеуіл – көңіл 
бір қылы – бір қыйлы 
бұйақ – бұ жақ 
бұратана – бұралқы 
баз бір – кей бір 
азанмен – еретмен – таңертең 

306
307
бағана – мана 
аша – еше – ендеше 
арқалы – арқылы 
бақуат па? – қуатты ма? 
кəйтейін – қайтейін 
ұрлық – ұрық – тұқым 
ыған – ылған – ызақ – сыз-дым 
нə дұрыс – дұрыс емес – тепіс 
нəма қол – нə қолай
кеже – кебже 
тайынша – танша 
молақ – құшалақ 
кигіз – киіз 
иқы-жиқы – қиқы-жиқы
айлық маяна – ғамапа – жалүнжа – жалақы 
ебетейсіз – епсіз 
шейін – дейін 
Міне, осы көрсетілген сөздердің осы тұрінде неше алуан 
боп жазылуынан тіліміздің өсуіне, емлеміздің оңайлануына 
келер пайда бар ма? Түк пайда жоқ, шіп-шикі зиян. Бұл тек 
əркімнің тілі келмегендіктен немесе көрші жұрттардың тіліне 
еліктегендіктен  дұрыс  сөзді  бұзғандық.  Мұнымен  тіл  бол-
майды. Сондықтан мұндай сөздерді бір-ақ түрде жазу керек. 
Қайсысын  таңдап  алу  керек  дегенде,  біздің  айтатынымыз; 
бірінші,  əуелгі  шыққан  түбіріне  жақынын;  екінші  көбірек 
айтылатынын;  үшінші,  тіл  заңына  сəйкес  боп  өзгерген 
түрін; төртінші, жазуға оңайлауын таңдауымыз керек. Осы 
шарттарды  еске  алып,  менің  ұсынатыным:  бұлардың  ең 
аяғындағы түрлері. Мысалы: қанығы, аусар, мезіреті, зиян, 
тымақ,  бұзау,  қарай,  күн  ұзайын,  құрттай,  қадымгі,  бір 
жола, не ғұрым, жорта, абырой, əйтеуір, жіңішке, əңгіме, 
недəуір, бірдеме, дəнеме, ештеме, ұстап, піскен, көңіл, бір 
қилы, бұ жақ, мана, ендеше, арқылы, қуатты ма, қайтейін, 
ұрық, тұқым, дым, теріс сияқтылар. 
Мұндай неше алуан айтылып жүрген сөздерді түгел жинап, 
бір  қалыпқа  түсіру  керек.  Оны  істейтін  менің  шамалауым-
ша, тіл мамандары, тіл сабағын оқытушылар, əдебиетшілер, 
газет-жорналышлар,  білім  қызметкерлері  болу  керек.  Бұл 
істелмесе,  тіліміз  қалай  созса  да,  көне  беретін  бір  резенке, 
шылғи тері болады да кетеді. 
Енді  тіліміздің  өркендеуіне,  баюына  жəрдем  тигізетін, 
пайдалы сөздерге көшейік. Ол мыналар: 
шабата – шəрке – шəркей – шарық
талмай түс – шаңқай түс – тал түс 
талма түс – тапатал түс – талтайған тал түс 
дүй – нəн – дəу – дөкей; дыр, дырау, əйдік
ақыр – сəдок – оттық 
шот аяқ, ілгіш ілгек сүңгуір ұшып жұлғыш 
шырпы – ішпішке – оттық , күкірт, сіріңке, ши шақбақ 
кереге – дуал, қабырға 
бел ағаш – сілеген, сілеге – матке, бөрене, үрлік – қары – 
арқалық 
бір пəсте – бір демде – бір сəтте – ілезде 
қаш – шикілеу – дүмбілез
төбе – шатыр – түніке
басқыш – басбалдақ – басқалдақ – тепкішек
шырыш – сырғауыл – пəруаз – шабақ – сырық 
сыпайы – сыпа – кірпі бияз 
науқан, асар, үме
түйсіктесу, жағысу, селбесу
ортақтасу, тең серіктесу, жарналасу 
тапкер – ат тапкер – бапкер – ат сейіс
тағдыр – пешене 
шалбар – сым 
аяқ – зерен
оқалақ – сайгел, оқыра, сайкелді 
оппа – ұйық – шилық – борбас – қорыс 
шыр айналып – шырмауықтанып – шырматылып – шыр-
малып 
айғай – ұйғай – айғай – шүрен 
керім – қасқа – маңдай 
қалаба – қопан – сөлекет – солапат 
сабан – соқа – жер ағаш. тіс, тіс ағаш 
көпене, күпана – шөмелей – шөмеле 

309
Міне, мұның бəрі бір мəнде орындалса да, əрқайсысы өз 
алдына өзге түбірден шыққан сөздер. Əдебиет тілін нығайту 
үшін  бұлардың  да  ішіндегі  таңдамасын  сұрыптап  алып 
қолданса  жарар  еді.  Бірақ  олай  қылсақ,  бір  елдің  сөзін  бір 
ел  түсінбей  қалу  қаупі  бар.  Түбінде  бұларды  да  тексермей 
болмайды. Бір «сіріңкенің» өзінде алты-жеті ат бар екен, бұл 
масқаралық қой. 
«Шырпы» – татардікі, «күкірт» – өздектікі, «іспешке», 
«сіріңке», «сереңке» – орыстікі, «оттық», «ши», «шақпақ» – 
қазақтікі. Ендеше соңғы екеуінің бірін алған жөн. «Оттық» 
деп  атқа  шөп  салатын  шұқырды  да  атайды.  Соған  шата-
спасын десек, «ши шақпақты» алуымыз керек. Бірақ бұған 
қаламшылар  көнгенмен,  ел  көнбейді.  Ел  жүре  көніп  кетер 
десек, осыны қылу керек. Əйтпесе мұндай сөздерді де жи-
нап, кейін шешуге қалдырған дұрыс. 
Əлі күнге «стенаның» аты бекіген жоқ. «Кереге» деп те, 
«қабырға»  деп  те, «дуал»  деп  те  жүрміз.  Мұндайларға  бір 
атты бекіту керек-ақ. Кереге – киіз үйдің сүйегі, қабырға – 
жан-жануардың  қабырғасы.  Сондықтан  өзбектен  келсе  де, 
əйтеуір  «стенаға»  дəл  мағына  беріп  тұрған  «дуалды»  алу 
жөн-ау деп ойлаймын. Мұндайлардың тіл баюға пəлен пай-
дасы жоқ, тек алаңдатып, дағдартқаннан басқа. 
Ал «дүй», «нəн», «дəу», «сыпа», «кірпі бияз», «бапкер», 
«тапкер», «ат  сейіс», «тағдыр», «пешене», «бір  демде», 
«бір сəтте», «лезде», «айқай сүрен», «ұсақ-түйек», «майда-
шүйде», «керім», «қасқа», «қопал», «қолаба», «солапат», 
«сөлекет» сықылды сөздер тілдің түрленуіне, баюына қатты 
керек. 
Мұндай сөздерден жерглікті екен деп қашпай, қайта əде-
биетке кіргізе беру керек. 
Жүсіпбек (Аймауытұлы)

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: